DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.55687#0306
302
Zofia Krasnopolska-Wesner
ta rzeczy i ma znaczenie „ogólnokulturowe, histo-
ryczne i ponadczasowe”.3
Dla wielu artystów poszukujących drogi do wta-
jemniczenia, kontynuacją Sołowjowowskiej sofiolo-
gii była antropozofia,4 która dotarła do Rosji dzięki
członkom Towarzystwa Teozoficznego (m.in. Kle-
opatrze Christoforowej, Annie Mincłowej, Oldze
Annienkowej). Koncepcja sztuki, będąca syntezą
religii i nauki, którą proponuje Rudolf Steiner,
zawładnęła wieloma europejskimi środowiskami
twórczymi początku XX wieku. Szczególnie silnie
oddziaływała na symbolistów oraz przedstawicieli
awangardy5 (zwłaszcza artystów reprezentujących
nurt abstrakcyjny). Antropozofia nie jest religią, ani
gotowym systemem światopoglądowym, lecz drogą
do poznania ducha i przyrody,6 pomostem prowa-
dzącym od świata materii nieożywionej do świata
istot widzialnych i niewidzialnych, do poznania
świata nadzmysłowego. Tak definiowana antropo-
zofia pozwala człowiekowi nadać materialną formę
duchowej idei także w twórczości artystycznej.
Antropozofia, umożliwiająca wszechstronny
rozwój człowieka, stała się niezwykle popular-
na wśród rosyjskiej bohemy Srebrnego Wieku.7
W obliczu kryzysu tradycji chrześcijańskiej dosko-
nale odpowiadała potrzebom chwili. Była nadzie-
ją na pojednanie wszystkich narodów, braterstwo
w Chrystusie i poznanie świata duchowego8 (głów-
nie poprzez samodoskonalenie). Fanatycznymi
uczniami Steinera byli Anna Mincłowa, Andriej
Bieły, Asia Turgieniewa, Lew Kobyliński (Ellis),
3 Panek (1986: 107).
4 Patronem Rosyjskiego Towarzystwa Antropozoflczne-
go, które powstało w Moskwie w 1913 roku, był Władimir
Sołowjow. Na temat związków Rudolfa Steinera i Władimira
Sołowjowa zob. m.in.: Biernat (2006a: 50-69); Бонецкая
(1995:79-97).
5 Wielu artystów fascynowała osobowość Steinera, a gło-
szone przez niego poglądy wywarły bezpośredni wpływ na ich
twórczość. Znaleźli się wśród nich tacy, jak Jacob van Heem-
skerck czy Hilma af Klint, których dzieła zdominowała tema-
tyka kosmologiczna, ale też współtwórcy nowych kierunków
w sztuce, pozornie nie związanych ani z myślą Steinera, ani
z kosmologią: ekspresjonista i twórca pierwszej w pełni abs-
trakcyjnej kompozycji Wassily Kandinsky czy neoplastycy:
Piet Mondrian i Theo van Doesburg. „Niewidzialnych bytów”
szukali w swoich obrazach futuryści: Giacomo Balia i Gino
Seyerini.
6 Śliwerski (1990: 252-271).
7 Zob.: Biernat (2006: 213-217).
8 „Duch” w znaczeniu antropozoicznym to przede wszyst-
kim jestestwo ontyczne (byt, istota) lub człowiek potencjalny.
Dodam, że wiedza o duchu nie była pojmowana jako alterna-
tywa wobec nauki, lecz raczej jako jej konieczne uzupełnienie
i dopełnienie.
Jelizawieta Wasiliewa i wielu innych. Należała do
nich także Margarita Sabasznikowa (1882-1973),
której artystyczną biografię i twórczość można po-
dzielić na dwa etapy. Pierwszy - trwający do 1905
roku, to poszukiwanie drogi twórczej, kiedy jako
uczennica liii Riepina malowała pejzaże, sceny hi-
storyczne i portrety. W 1903 roku wzięła udział
w wystawie artystów moskiewskich,9 * * a następnie w
wystawie „miriskussników”, zorganizowanej przez
Siergieja Diagilewa w Petersburgu. Obrazy pierw-
szego okresu, utrzymane w stylistyce renesansowe-
go cinquecenta, inspirowane były płótnami Sandro
Botticellego (stąd późniejszy przydomek malarki
- Primavera) oraz impresjonistów. Drugi, niewąt-
pliwie najważniejszy etap, to działalność antropo-
zołiczna Sabasznikowej, którą szczegółowo opi-
sała w swych wspomnieniach. Aż cztery z sześciu
ksiąg memuarów, zatytułowanych Зеленая Змея,'0
poświęcone zostały Steinerowi, którego poznała
podczas wykładu Droga do poznania świata ducho-
wego w Zurychu w 1905 roku.11 Swoją drogą tytuł
memuarów zaczerpnięty został z dzieła Goethego
Baśń o zielonym wężu i pięknej lilii. Był to ulubiony
utwór Steinera, który zainspirował jego pierwszy
dramat misteryjny Bramy wtajemniczenia z 1910
roku. Tekst baśni z odręcznymi notatkami Steinera
stał się, jak pisze Sabasznikowa, początkiem jej wła-
snej drogi do wtajemniczenia.12 *
Dodam, że literacka działalność Sabaszniko-
wej nie ograniczała się tylko do memuarów, które
powstały na emigracji i ukazały się w Niemczech
’ Na tej wystawie po raz pierwszy zaprezentowane zostało
płótno Sabasznikowej, przedstawiające portret kuzynki. Wła-
śnie wtedy doszło do pierwszego spotkania artystki z Maksy-
milianem Wołoszynem.
10 Волошина (Сабашникова) (1993).
11 W memuarach Sabasznikowa szczegółowo opisuje
pierwsze wrażenia ze spotkania ze Steinerem: Я проследила
взгляд соседки и увидела, как в залу входит - стройный,
в черном сюртуке. Вороновым крылом слетают пряди на
изящную выпуклость лба. Глубоко посаженные глаза... Что
поражает более всего? Странное сочетание устойчивости
и энергической подвижности... Шаги его упруги и легки,
голову держит прямо, шея откинута назад, словно
у орла (...) - Волошина (Сабашникова) (1993: 129-130).
Niewątpliwie wykład Steinera wywarł wrażenie na artystce,
która pisze: Услышав эти слова, я поняла, что нашла то,
что искала: новый, осознанный, свободный путь к живому
Христу - Волошина (Сабашникова) (1993: 132).
12 Potwierdzają to słowa: Эта сказка впервые открыла
мне, как личности и события реальной, вдохновившей сказ-
ки жизни могут быть обнаружены вновь как духовная ре-
альность в виде сил, действующих в различных плоскостях:
в собственной душе, в истории человечества и в мировой
эвоюции. Это не аллегории - Волошина (Сабашникова)
(1993: 161).
Zofia Krasnopolska-Wesner
ta rzeczy i ma znaczenie „ogólnokulturowe, histo-
ryczne i ponadczasowe”.3
Dla wielu artystów poszukujących drogi do wta-
jemniczenia, kontynuacją Sołowjowowskiej sofiolo-
gii była antropozofia,4 która dotarła do Rosji dzięki
członkom Towarzystwa Teozoficznego (m.in. Kle-
opatrze Christoforowej, Annie Mincłowej, Oldze
Annienkowej). Koncepcja sztuki, będąca syntezą
religii i nauki, którą proponuje Rudolf Steiner,
zawładnęła wieloma europejskimi środowiskami
twórczymi początku XX wieku. Szczególnie silnie
oddziaływała na symbolistów oraz przedstawicieli
awangardy5 (zwłaszcza artystów reprezentujących
nurt abstrakcyjny). Antropozofia nie jest religią, ani
gotowym systemem światopoglądowym, lecz drogą
do poznania ducha i przyrody,6 pomostem prowa-
dzącym od świata materii nieożywionej do świata
istot widzialnych i niewidzialnych, do poznania
świata nadzmysłowego. Tak definiowana antropo-
zofia pozwala człowiekowi nadać materialną formę
duchowej idei także w twórczości artystycznej.
Antropozofia, umożliwiająca wszechstronny
rozwój człowieka, stała się niezwykle popular-
na wśród rosyjskiej bohemy Srebrnego Wieku.7
W obliczu kryzysu tradycji chrześcijańskiej dosko-
nale odpowiadała potrzebom chwili. Była nadzie-
ją na pojednanie wszystkich narodów, braterstwo
w Chrystusie i poznanie świata duchowego8 (głów-
nie poprzez samodoskonalenie). Fanatycznymi
uczniami Steinera byli Anna Mincłowa, Andriej
Bieły, Asia Turgieniewa, Lew Kobyliński (Ellis),
3 Panek (1986: 107).
4 Patronem Rosyjskiego Towarzystwa Antropozoflczne-
go, które powstało w Moskwie w 1913 roku, był Władimir
Sołowjow. Na temat związków Rudolfa Steinera i Władimira
Sołowjowa zob. m.in.: Biernat (2006a: 50-69); Бонецкая
(1995:79-97).
5 Wielu artystów fascynowała osobowość Steinera, a gło-
szone przez niego poglądy wywarły bezpośredni wpływ na ich
twórczość. Znaleźli się wśród nich tacy, jak Jacob van Heem-
skerck czy Hilma af Klint, których dzieła zdominowała tema-
tyka kosmologiczna, ale też współtwórcy nowych kierunków
w sztuce, pozornie nie związanych ani z myślą Steinera, ani
z kosmologią: ekspresjonista i twórca pierwszej w pełni abs-
trakcyjnej kompozycji Wassily Kandinsky czy neoplastycy:
Piet Mondrian i Theo van Doesburg. „Niewidzialnych bytów”
szukali w swoich obrazach futuryści: Giacomo Balia i Gino
Seyerini.
6 Śliwerski (1990: 252-271).
7 Zob.: Biernat (2006: 213-217).
8 „Duch” w znaczeniu antropozoicznym to przede wszyst-
kim jestestwo ontyczne (byt, istota) lub człowiek potencjalny.
Dodam, że wiedza o duchu nie była pojmowana jako alterna-
tywa wobec nauki, lecz raczej jako jej konieczne uzupełnienie
i dopełnienie.
Jelizawieta Wasiliewa i wielu innych. Należała do
nich także Margarita Sabasznikowa (1882-1973),
której artystyczną biografię i twórczość można po-
dzielić na dwa etapy. Pierwszy - trwający do 1905
roku, to poszukiwanie drogi twórczej, kiedy jako
uczennica liii Riepina malowała pejzaże, sceny hi-
storyczne i portrety. W 1903 roku wzięła udział
w wystawie artystów moskiewskich,9 * * a następnie w
wystawie „miriskussników”, zorganizowanej przez
Siergieja Diagilewa w Petersburgu. Obrazy pierw-
szego okresu, utrzymane w stylistyce renesansowe-
go cinquecenta, inspirowane były płótnami Sandro
Botticellego (stąd późniejszy przydomek malarki
- Primavera) oraz impresjonistów. Drugi, niewąt-
pliwie najważniejszy etap, to działalność antropo-
zołiczna Sabasznikowej, którą szczegółowo opi-
sała w swych wspomnieniach. Aż cztery z sześciu
ksiąg memuarów, zatytułowanych Зеленая Змея,'0
poświęcone zostały Steinerowi, którego poznała
podczas wykładu Droga do poznania świata ducho-
wego w Zurychu w 1905 roku.11 Swoją drogą tytuł
memuarów zaczerpnięty został z dzieła Goethego
Baśń o zielonym wężu i pięknej lilii. Był to ulubiony
utwór Steinera, który zainspirował jego pierwszy
dramat misteryjny Bramy wtajemniczenia z 1910
roku. Tekst baśni z odręcznymi notatkami Steinera
stał się, jak pisze Sabasznikowa, początkiem jej wła-
snej drogi do wtajemniczenia.12 *
Dodam, że literacka działalność Sabaszniko-
wej nie ograniczała się tylko do memuarów, które
powstały na emigracji i ukazały się w Niemczech
’ Na tej wystawie po raz pierwszy zaprezentowane zostało
płótno Sabasznikowej, przedstawiające portret kuzynki. Wła-
śnie wtedy doszło do pierwszego spotkania artystki z Maksy-
milianem Wołoszynem.
10 Волошина (Сабашникова) (1993).
11 W memuarach Sabasznikowa szczegółowo opisuje
pierwsze wrażenia ze spotkania ze Steinerem: Я проследила
взгляд соседки и увидела, как в залу входит - стройный,
в черном сюртуке. Вороновым крылом слетают пряди на
изящную выпуклость лба. Глубоко посаженные глаза... Что
поражает более всего? Странное сочетание устойчивости
и энергической подвижности... Шаги его упруги и легки,
голову держит прямо, шея откинута назад, словно
у орла (...) - Волошина (Сабашникова) (1993: 129-130).
Niewątpliwie wykład Steinera wywarł wrażenie na artystce,
która pisze: Услышав эти слова, я поняла, что нашла то,
что искала: новый, осознанный, свободный путь к живому
Христу - Волошина (Сабашникова) (1993: 132).
12 Potwierdzają to słowa: Эта сказка впервые открыла
мне, как личности и события реальной, вдохновившей сказ-
ки жизни могут быть обнаружены вновь как духовная ре-
альность в виде сил, действующих в различных плоскостях:
в собственной душе, в истории человечества и в мировой
эвоюции. Это не аллегории - Волошина (Сабашникова)
(1993: 161).