DOI Artikel:
Petrus, Anna: Fundusz centowy Aleksandry z Borkowskich Ulanowskiej na odnowienie Zamku Królewskiego na Wawelu (1894 - 1939)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19897#0115
w wysokości 28 000 złr 10. W tej sytuacji kardy-
nał Albin Dunajewski, wspomagany przez Komi-
tet Restauracyjny, rozpoczął prace, których war-
tość w roku 1892 oszacował Odrzywolski na
kwotę 550 000 złr 11. Finansowano je początkowo
ze składek społeczeństwa (tak zwany Fundusz
Kardynała Dunajewskiego), z czasem tworząc
Fundusz na Restaurację Katedry na Wawelu,
wsparty później dotacjami państwowymi; istniał
też pod zarządem Akademii Umiejętności wcze-
śniejszy od nich Fundusz Grobów Królewskich.
Sprawy restauracji zamku jako znacznie trud-
niejszej nie podejmowano nie tylko z braku fun-
duszy i opieszałości w pertraktacjach z Austria-
kami, ale również z powodu słabnącego zaintere-
sowania społeczeństwa. Sytuację radykalnie mia-
ła zmienić zainicjowana przez Aleksandrę Ula-
nów ską akcja składek centowych przeznaczo-
nych na odnowienie zamku. Można przypuszczać,
iż bezpośrednim wzorem stała się centowa zbiór-
ka prowadzona przez Czechów, w której wyniku
wybudowano w Pradze gmach teatru Narodne
Divadlo 12.
Aleksandra Ulanowska zamówiła gliniane
skarbonki opatrzone napisem „Składka centowa
na odnowienie Wawelu" i w dniach od 1 do
1-1 stycznia 1894 roku przystąpiła do zbiórki,
z której uzyskaną kwotę 25 złr i 7 ct wpłaciła
12 stycznia na książeczkę wkładkową Miejskiej
Kasy Oszczędności w Krakowie 13.
Kwestowanie na rzecz Wawelu nie było jed-
nak sprawą prostą. Prezydium Namiestnictwa
we Lwowie 26 kwietnia 1894 roku zezwoliło Ula-
nowskiej na zbieranie składek w kraju tylko
przez jeden rok, z zastrzeżeniem iż zgromadzone
pieniądze zostaną przeznaczone na restaurację
katedry na Wawelu i tej części dawnych budyn-
ków królewskich, które nie są zajęte przez c.k.
wojsko. Nie zezwolono również na kwestowanie
po domach w. Prawna ocena działań Ulanowskiej
była na tyle niejednoznaczna, że prasa zamiesz-
czała zapewnienia, iż umieszczanie skarbonek
w cesarskich urzędach nie spowoduje gniewu
monarchy, życzliwie przecież zainteresowanego
Wawelem15. Inicjatorka zbiórki nie przejęła się
ograniczeniami, wcześniej już swój cel rozpropa-
gowując na łamach .gazet.
Piękny manifest ogłosił 25 lutego 1894 wy-
chodzący w Krakowie „Głos Narodu" 16. Tytuł
apelu Na Wawel! na całe lata stał się hasłem
działania. Czytamy w nim m. in.: „podźwignię-
cie z upadku największego pomnika naszej prze-
szłości historycznej i dzisiejszego Panteonu ca-
łej Polski — jest czynem narodowym w naj-
obszerniejszym słowa tego znaczeniu", a formę
zbiórki uzasadniano tym, że: „łatwiej na tej dro-
dze zebrać miliony niż setkami tysiące". Mie-
dziany cent był wówczas najmniejszą obiegową
monetą, do którego wartości nikt nie przywiązy-
wał wagi (przykładowo: gazeta kosztowała 6 ct).
Akcja Ulanowskiej bardziej niż finansowe miała
podłoże patriotyczne i moralne, o czym czytamy
we wspomnianym manifeście: „A więc na Wa-
wel! Pod tym hasłem wielkim, narodowym, gro-
madźmy się... — z wiarą w powodzenie idźmy na-
przód — a gdy dokonamy dzieła, które w chwili
obecnej wydaje się prawie nimożebnym — bę-
dziemy już mogli śmiało żywić nadzieję, że na-
ród, który tak zmężniał, wart lepszego losu! Na
Wawel!, Na Wawel!". Było to jak hasło do wiel-
10 St. T. [Stanisław Tomko wic z], Rozpoczęcie
robót restauracyjnych w katedrze na Wawelu [w:] Jó-
zefa Czecha kalendarz krakowski na rok 1892, s. 51—55.
11 Restauracja katedry na Wawelu („Czas", 44: 1891,
nr 163, s. 2); Komitet Restauracji Katedry na Wawelu,
sprawozdanie z posiedzenia („Czas", 45: 1892, nr 173,
s- 2). Do gruntownego odnowienia samej katedry
Odrzywolski przystąpił w r. 1895, po odrestaurowaniu
kaplicy Zygmuntowskiej. Dzięki ofiarom społeczeństwa
1 Prywatnemu mecenatowi przez cały w. XIX w ka-
tedrze prowadzono prace konserwatorskie, w których
wyniku odrestaurowano krypty z grobami królewskimi
1 kilka kaplic.
12 Pomysł podźwignięcia zamku wawelskiego za
sprawą dobrowolnych składek społeczeństwa polskiego
nie był nowy. Już w r. 1830 Senat Wolnego Miasta Kra-
kowa utworzył działający od 18 czerwca wieloosobowy
Komitet, pod przewodnictwem Artura Potockiego, mają-
cy na celu zbieranie funduszy i dysponwanie nimi na
rzecz restauracji zamku. Powstały za zgodą cesarza ro-
syjskiego i wstawiennictwem Wielkiego Księcia Konstan-
tego przestał działać po klęsce powstania listopadowego.
Wiadomość o rozpoczęciu składek i odezwę urzędową do
społeczeństwa kilkakrotnie podał „Goniec Krakowski". —
J. Frycz, Restauracja i konserwacja zabytków archi-
tektury w Polsce w latach 1795—1918, Warszawa 1975,
s. 53—57. Forma jednocentowej ogólnonarodowej składki
nie ma odpowiednika na terenie Polski w popularnym
w XIX w. kwestowaniu na cele społeczne.
13 Piękna myśl [w:] Kronika („Głos Narodu", 2: 1894,
nr 11, s. 5); Centowe składki [w:] Kronika („Czas", 47:
1894, nr 17, s. 2).
14 Składki na Wawel [w:] Kronika („Gazeta Lwow-
ska", 84: 1894, nr 103, s. 3).
15 Osoby zbierające składki w Kongresówce i pod
zaborem rosyjskim przez cały okres zbiórki w publiko-
wanych przez „Czas" raportach Ulanowskiej ukrywały
się pod inicjałami.
16 Na Wawel! („Głos Narodu", 2: 1894, nr 45, s. 1).
111
nał Albin Dunajewski, wspomagany przez Komi-
tet Restauracyjny, rozpoczął prace, których war-
tość w roku 1892 oszacował Odrzywolski na
kwotę 550 000 złr 11. Finansowano je początkowo
ze składek społeczeństwa (tak zwany Fundusz
Kardynała Dunajewskiego), z czasem tworząc
Fundusz na Restaurację Katedry na Wawelu,
wsparty później dotacjami państwowymi; istniał
też pod zarządem Akademii Umiejętności wcze-
śniejszy od nich Fundusz Grobów Królewskich.
Sprawy restauracji zamku jako znacznie trud-
niejszej nie podejmowano nie tylko z braku fun-
duszy i opieszałości w pertraktacjach z Austria-
kami, ale również z powodu słabnącego zaintere-
sowania społeczeństwa. Sytuację radykalnie mia-
ła zmienić zainicjowana przez Aleksandrę Ula-
nów ską akcja składek centowych przeznaczo-
nych na odnowienie zamku. Można przypuszczać,
iż bezpośrednim wzorem stała się centowa zbiór-
ka prowadzona przez Czechów, w której wyniku
wybudowano w Pradze gmach teatru Narodne
Divadlo 12.
Aleksandra Ulanowska zamówiła gliniane
skarbonki opatrzone napisem „Składka centowa
na odnowienie Wawelu" i w dniach od 1 do
1-1 stycznia 1894 roku przystąpiła do zbiórki,
z której uzyskaną kwotę 25 złr i 7 ct wpłaciła
12 stycznia na książeczkę wkładkową Miejskiej
Kasy Oszczędności w Krakowie 13.
Kwestowanie na rzecz Wawelu nie było jed-
nak sprawą prostą. Prezydium Namiestnictwa
we Lwowie 26 kwietnia 1894 roku zezwoliło Ula-
nowskiej na zbieranie składek w kraju tylko
przez jeden rok, z zastrzeżeniem iż zgromadzone
pieniądze zostaną przeznaczone na restaurację
katedry na Wawelu i tej części dawnych budyn-
ków królewskich, które nie są zajęte przez c.k.
wojsko. Nie zezwolono również na kwestowanie
po domach w. Prawna ocena działań Ulanowskiej
była na tyle niejednoznaczna, że prasa zamiesz-
czała zapewnienia, iż umieszczanie skarbonek
w cesarskich urzędach nie spowoduje gniewu
monarchy, życzliwie przecież zainteresowanego
Wawelem15. Inicjatorka zbiórki nie przejęła się
ograniczeniami, wcześniej już swój cel rozpropa-
gowując na łamach .gazet.
Piękny manifest ogłosił 25 lutego 1894 wy-
chodzący w Krakowie „Głos Narodu" 16. Tytuł
apelu Na Wawel! na całe lata stał się hasłem
działania. Czytamy w nim m. in.: „podźwignię-
cie z upadku największego pomnika naszej prze-
szłości historycznej i dzisiejszego Panteonu ca-
łej Polski — jest czynem narodowym w naj-
obszerniejszym słowa tego znaczeniu", a formę
zbiórki uzasadniano tym, że: „łatwiej na tej dro-
dze zebrać miliony niż setkami tysiące". Mie-
dziany cent był wówczas najmniejszą obiegową
monetą, do którego wartości nikt nie przywiązy-
wał wagi (przykładowo: gazeta kosztowała 6 ct).
Akcja Ulanowskiej bardziej niż finansowe miała
podłoże patriotyczne i moralne, o czym czytamy
we wspomnianym manifeście: „A więc na Wa-
wel! Pod tym hasłem wielkim, narodowym, gro-
madźmy się... — z wiarą w powodzenie idźmy na-
przód — a gdy dokonamy dzieła, które w chwili
obecnej wydaje się prawie nimożebnym — bę-
dziemy już mogli śmiało żywić nadzieję, że na-
ród, który tak zmężniał, wart lepszego losu! Na
Wawel!, Na Wawel!". Było to jak hasło do wiel-
10 St. T. [Stanisław Tomko wic z], Rozpoczęcie
robót restauracyjnych w katedrze na Wawelu [w:] Jó-
zefa Czecha kalendarz krakowski na rok 1892, s. 51—55.
11 Restauracja katedry na Wawelu („Czas", 44: 1891,
nr 163, s. 2); Komitet Restauracji Katedry na Wawelu,
sprawozdanie z posiedzenia („Czas", 45: 1892, nr 173,
s- 2). Do gruntownego odnowienia samej katedry
Odrzywolski przystąpił w r. 1895, po odrestaurowaniu
kaplicy Zygmuntowskiej. Dzięki ofiarom społeczeństwa
1 Prywatnemu mecenatowi przez cały w. XIX w ka-
tedrze prowadzono prace konserwatorskie, w których
wyniku odrestaurowano krypty z grobami królewskimi
1 kilka kaplic.
12 Pomysł podźwignięcia zamku wawelskiego za
sprawą dobrowolnych składek społeczeństwa polskiego
nie był nowy. Już w r. 1830 Senat Wolnego Miasta Kra-
kowa utworzył działający od 18 czerwca wieloosobowy
Komitet, pod przewodnictwem Artura Potockiego, mają-
cy na celu zbieranie funduszy i dysponwanie nimi na
rzecz restauracji zamku. Powstały za zgodą cesarza ro-
syjskiego i wstawiennictwem Wielkiego Księcia Konstan-
tego przestał działać po klęsce powstania listopadowego.
Wiadomość o rozpoczęciu składek i odezwę urzędową do
społeczeństwa kilkakrotnie podał „Goniec Krakowski". —
J. Frycz, Restauracja i konserwacja zabytków archi-
tektury w Polsce w latach 1795—1918, Warszawa 1975,
s. 53—57. Forma jednocentowej ogólnonarodowej składki
nie ma odpowiednika na terenie Polski w popularnym
w XIX w. kwestowaniu na cele społeczne.
13 Piękna myśl [w:] Kronika („Głos Narodu", 2: 1894,
nr 11, s. 5); Centowe składki [w:] Kronika („Czas", 47:
1894, nr 17, s. 2).
14 Składki na Wawel [w:] Kronika („Gazeta Lwow-
ska", 84: 1894, nr 103, s. 3).
15 Osoby zbierające składki w Kongresówce i pod
zaborem rosyjskim przez cały okres zbiórki w publiko-
wanych przez „Czas" raportach Ulanowskiej ukrywały
się pod inicjałami.
16 Na Wawel! („Głos Narodu", 2: 1894, nr 45, s. 1).
111