DOI Artikel:
Czyżewski, Krzysztof J.: Spór o ołtarz główny w katedrze na Wawelu w latach 1871 - 1883
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19897#0185
Studia Waweliana
Tom III, 1994
PL ISSN 1230—3275
KRZYSZTOF CZYŻEWSKI
SPOR O OŁTARZ GŁÓWNY W KATEDRZE NA WAWELU W LATACH 1871—1883
Mało kto spośród oglądających ołtarz głów-
ny w katedrze na Wawelu zdaje sobie sprawę,
że ma przed sobą jedynie kopię (wykonaną z wy-
korzystaniem oryginalnych elementów) retabu-
lum ufundowanego w połowie XVII wieku przez
biskupa Piotra Gembiekiego, a zaprojektowanego
przez Giovanniego Battistę Gisieniego h Mało
znane są również dzieje ostrego sporu toczącego
się wokół sprawy rozebrania siedemnastowiecz-
nego ołtarza i zastąpienia go nowym, neogo-
tyckim. Spór ten przez lat kilkanaście, z przer-
wami, zaprzątał uwagę Kapituły Katedralnej,
konserwatora zabytków oraz opinii publicznej 2.
Dzięki bogatemu zespołowi dokumentów za-
chowanych w Archiwum Kapituły Katedralnej
Krakowskiej na Wawelu możemy dość dokład-
nie prześledzić przebieg całej sprawy3. Niestety,
nie udało się autorowi dotrzeć do akt ówczesne-
go konserwatora zabytków Józefa Łepkowskiego.
Szczególnie dotkliwy jest jednak brak projektu
nowego ołtarza, co nie pozwala na ocenę warto-
ści artystycznej projektowanego retabulum l.
W roku 1867 dziekan Kapituły ks. Karol Te-
liga „noszący się od dawna z myślą uwiecznie-
nia swego imienia jaką artystyczną fundacją w
Katedrze", zwrócił się do Edwarda Stehlika, któ-
ry już wielokrotnie wykonywał prace kamie-
niarskie i rzeźbiarskie w kościele katedralnym,
z prośbą o sporządzenie projektu kamiennego oł-
tarza w stylu gotyckim, mającego stanąć zamiast
1 Podstawowa literatura na temat ołtarza: KZSP, 4:
Miasto Kraków, 1: Wawel, pod red. J. Szabłowskie-
go, Warszawa 1965, s. 67, fig. 302; M. Rożek, Katedra
Wawelska w XVII wieku, Kraków 1980, s. 62—64; M.
Karpowicz, Barok w Polsce, Warszawa 1988, s. 294.
2 Sprawa rozebrania ołtarza wawelskiego była jedy-
nie wzmiankowana w pracach dotyczących dziejów kon-
serwatorstwa w Polsce (J. Frycz, Restauracja i konser-
wacja zabytków architektury w Polsce w latach 1795—
1918, Warszawa 1975, s. 145) oraz biografiach Jana Ma-
tejki.
3 Archiwum Kapituły Katedralnej Krakowskiej na
Wawelu [dalej: AKK]: zespół dokumentów Ołtarz głów-
ny, dawna sygn. 116/36 [dalej: Olt. pi.].
dotychczasowego, barokowego. Stehlik miał być
także wykonawcą retabulum, a koszty całości
miały wynieść 30 do 40 tysięcy złotych reńskich.
Co prawda ks. Teliga oznajmił, że występuje
tylko w roli pełnomocnika jakiegoś fundatora
pragnącego zachować anonimowość, lecz Stehlik
domyślił się, iż w rzeczywistości to on sam jest
owym fundatorem. Gdy rzeźbiarz zwrócił uwagę,
że stary ołtarz, chociaż zbudowany w stylu in-
nym niż katedra, ma jednak „nader cenną hi-
storyczną jak i artystyczną wartość", ks. dzie-
kan odparł: „O to się Pan nie troszcz, bo ołtarz
ten w każdym razie robić będziemy, a gdyby go
nie pozwolono stawiać w Katedrze, to postawi-
my go w innym kościele, bądź u Dominikanów,
bądź u św. Katarzyny" 5.
Warto w tym miejscu przytoczyć opinię Steh-
lika o roli ówczesnego dziekana przy podejmo-
waniu przez Kapitułę decyzji dotyczących róż-
nych prac w katedrze: „Gospodarzem rzec moż-
na bez przesady — niemal wszechwładnym w
kościele katedralnym na Wawelu był Ks. Pra-
łat Teliga [...], którego zdanie we wszystkich
sprawach dotyczących wewnętrznego zarządu tej
wspaniałej świątyni, a więc i w rzeczach arty-
stycznych w niej robót i restauracji w ogóle by-
ło przeważającym i prawie zawsze decydują-
cym". Mimo że prace wykonywane były z fun-
duszy kapitulnych, to Stehlik dostawał zamó-
wienia i polecenia wyłącznie od ks. Teligi, a
1 W AKK znajduje się sporządzony 8 XII 1914 r.
Spis rysunków oddanych przez Prof. Sławomira Odrzy-
wolskiego, a odnoszących się do restauracji kościoła ka-
tedralnego na Wawelu w Krakowie (dawna sygn. 94/14),
wśród których widnieje także Projekt wielkiego ołtarza
w stylu gotyckim, wykonany przez architekta Zebraw-
skiego, na polecenie X. Karola Teligi, Dziekana Kapituły
Katedralnej Krakowskiej (poz. 81). Żaden z tych planów
nie zachował się w archiwum kapitulnym, a choć część
z nich znajduje się obecnie w „Tece Odrzywolskiego" w
Archiwum Państwowym w Krakowie, to brak w niej
interesującego nas projektu.
5 E. Stehlik, W sprawie wielkiego ołtarza w ka-
tedrze na Wawelu, Kraków 1887, s. 5.
181
Tom III, 1994
PL ISSN 1230—3275
KRZYSZTOF CZYŻEWSKI
SPOR O OŁTARZ GŁÓWNY W KATEDRZE NA WAWELU W LATACH 1871—1883
Mało kto spośród oglądających ołtarz głów-
ny w katedrze na Wawelu zdaje sobie sprawę,
że ma przed sobą jedynie kopię (wykonaną z wy-
korzystaniem oryginalnych elementów) retabu-
lum ufundowanego w połowie XVII wieku przez
biskupa Piotra Gembiekiego, a zaprojektowanego
przez Giovanniego Battistę Gisieniego h Mało
znane są również dzieje ostrego sporu toczącego
się wokół sprawy rozebrania siedemnastowiecz-
nego ołtarza i zastąpienia go nowym, neogo-
tyckim. Spór ten przez lat kilkanaście, z przer-
wami, zaprzątał uwagę Kapituły Katedralnej,
konserwatora zabytków oraz opinii publicznej 2.
Dzięki bogatemu zespołowi dokumentów za-
chowanych w Archiwum Kapituły Katedralnej
Krakowskiej na Wawelu możemy dość dokład-
nie prześledzić przebieg całej sprawy3. Niestety,
nie udało się autorowi dotrzeć do akt ówczesne-
go konserwatora zabytków Józefa Łepkowskiego.
Szczególnie dotkliwy jest jednak brak projektu
nowego ołtarza, co nie pozwala na ocenę warto-
ści artystycznej projektowanego retabulum l.
W roku 1867 dziekan Kapituły ks. Karol Te-
liga „noszący się od dawna z myślą uwiecznie-
nia swego imienia jaką artystyczną fundacją w
Katedrze", zwrócił się do Edwarda Stehlika, któ-
ry już wielokrotnie wykonywał prace kamie-
niarskie i rzeźbiarskie w kościele katedralnym,
z prośbą o sporządzenie projektu kamiennego oł-
tarza w stylu gotyckim, mającego stanąć zamiast
1 Podstawowa literatura na temat ołtarza: KZSP, 4:
Miasto Kraków, 1: Wawel, pod red. J. Szabłowskie-
go, Warszawa 1965, s. 67, fig. 302; M. Rożek, Katedra
Wawelska w XVII wieku, Kraków 1980, s. 62—64; M.
Karpowicz, Barok w Polsce, Warszawa 1988, s. 294.
2 Sprawa rozebrania ołtarza wawelskiego była jedy-
nie wzmiankowana w pracach dotyczących dziejów kon-
serwatorstwa w Polsce (J. Frycz, Restauracja i konser-
wacja zabytków architektury w Polsce w latach 1795—
1918, Warszawa 1975, s. 145) oraz biografiach Jana Ma-
tejki.
3 Archiwum Kapituły Katedralnej Krakowskiej na
Wawelu [dalej: AKK]: zespół dokumentów Ołtarz głów-
ny, dawna sygn. 116/36 [dalej: Olt. pi.].
dotychczasowego, barokowego. Stehlik miał być
także wykonawcą retabulum, a koszty całości
miały wynieść 30 do 40 tysięcy złotych reńskich.
Co prawda ks. Teliga oznajmił, że występuje
tylko w roli pełnomocnika jakiegoś fundatora
pragnącego zachować anonimowość, lecz Stehlik
domyślił się, iż w rzeczywistości to on sam jest
owym fundatorem. Gdy rzeźbiarz zwrócił uwagę,
że stary ołtarz, chociaż zbudowany w stylu in-
nym niż katedra, ma jednak „nader cenną hi-
storyczną jak i artystyczną wartość", ks. dzie-
kan odparł: „O to się Pan nie troszcz, bo ołtarz
ten w każdym razie robić będziemy, a gdyby go
nie pozwolono stawiać w Katedrze, to postawi-
my go w innym kościele, bądź u Dominikanów,
bądź u św. Katarzyny" 5.
Warto w tym miejscu przytoczyć opinię Steh-
lika o roli ówczesnego dziekana przy podejmo-
waniu przez Kapitułę decyzji dotyczących róż-
nych prac w katedrze: „Gospodarzem rzec moż-
na bez przesady — niemal wszechwładnym w
kościele katedralnym na Wawelu był Ks. Pra-
łat Teliga [...], którego zdanie we wszystkich
sprawach dotyczących wewnętrznego zarządu tej
wspaniałej świątyni, a więc i w rzeczach arty-
stycznych w niej robót i restauracji w ogóle by-
ło przeważającym i prawie zawsze decydują-
cym". Mimo że prace wykonywane były z fun-
duszy kapitulnych, to Stehlik dostawał zamó-
wienia i polecenia wyłącznie od ks. Teligi, a
1 W AKK znajduje się sporządzony 8 XII 1914 r.
Spis rysunków oddanych przez Prof. Sławomira Odrzy-
wolskiego, a odnoszących się do restauracji kościoła ka-
tedralnego na Wawelu w Krakowie (dawna sygn. 94/14),
wśród których widnieje także Projekt wielkiego ołtarza
w stylu gotyckim, wykonany przez architekta Zebraw-
skiego, na polecenie X. Karola Teligi, Dziekana Kapituły
Katedralnej Krakowskiej (poz. 81). Żaden z tych planów
nie zachował się w archiwum kapitulnym, a choć część
z nich znajduje się obecnie w „Tece Odrzywolskiego" w
Archiwum Państwowym w Krakowie, to brak w niej
interesującego nas projektu.
5 E. Stehlik, W sprawie wielkiego ołtarza w ka-
tedrze na Wawelu, Kraków 1887, s. 5.
181