Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (16.1954)

FALENTY


II. 2. Sz. B. Zug, projekt salonu dla pałacu w Falentach, r. 1784. Cah. Rycin U. W.

morskiego i malborskiego (1698—-1700), następnie do
hetmana Potockiego i wreszcie do Jana Franciszka
Załuskiego, wojewody czernihowskiego, który pałac
odbudowuje po zniszczeniach w czasie najazdu
szwedzkiego, jak świadczy napis na tablicy z mar-
muru: Post ingentes ruinas per Suecima restau-
ravit Ex integro Franciscus Joannes In Załuskie Za-
łuski Palatinus Czerniechoviensis — Anno 1717”.
Może niektóre ze sklepionych pomieszczeń partero-
wych oraz niektóre obramienia okienne i odrzwia
pochodzą z tego czasu. W r. 1720 Falenty są w posia-
daniu Szaniawskich, a w r. 1750 przechodzą w ręce
bpa Andrzeja Stanisława Załuskiego, po nim zaś do
starosty Zatorskiego i ojcowskiego Ignacego Załuskie-
go, który w r. 1759 sprzedaje je wojewodzie pomor-
skiemu Ignacemu Przebendowskiemu, ten zaś mar-
szałkowi nadwornemu koronnemu Franciszkowi Rze-
wuskiemu. Rzewuski projektował kolonizację Falent
i w roku 1781 ogłosił warunki dzierżawy ziemi, przy
czym każdy z kolonistów miał otrzymać plac na wy-
murowanie na nim domu według wskazanych rysun-
ków; dla niezamożnych Rzewuski miał dostarczyć ma-
teriału budowlanego lub wymurować mieszkanie na
spłaty przez 6 lat. Zamysłów swych Rzewuski nie
zrealizował, sprzedał bowiem Falenty w roku 1782
warszawskiemu bankierowi — Piotrowi z Fergussonów
Tepperowi młodszemu.
Rozważając wkład patrycjatu mieszczańskiego
w rozwój sztuki polskiej Doby Oświecenia rozróżnić
należy działalność dwóch Tepperów: Piotra Teppera
starszego, zmarłego w roku 1790, dla którego Schroe-
ger wzniósł w roku 1774 wielkomiejską kamienicę
i zarazem dom bankowy przy ul. Miodowej, i który
głównie przyczynił się do wzniesienia w Warszawie

kościoła ewangelickiego według projektu Zuga, oraz
jego adoptowanego siostrzeńca, Piotra z Fergussonów
Teppera zwanego młodszym, za którego nastąpił słyn-
ny krach bankowy. Ten ostatni według projektów
Zuga przebudował dla siebie w latach 1769 — 80 pa-
łac zakupiony jeszcze przez Teppera starszego przy
ul. Długiej w Warszawie, zwany „Pod czterema wia-
trami”, tworząc z niego prawdziwie magnacką rezy-
dencję.
Zakup Falent oraz innych dóbr ziemskich służyć
miał również zaspokojeniu ambicji bankiera dyspo-
nującego niezmiernymi bogactwami, jako jeden ze
środków zrównania się z magnaterią. Dopełnia tego
nobilitacja w r. 1790 i uzyskanie tytułu kawalera
maltańskiego (choć był wyznania reformowanego)
oraz kolatorstwo kościoła w Raszynie, który jego
kosztem zostaje ozdobiony według projektów Zuga.
W Raszynie, miasteczku sąsiadującym z Falentami,
pozwala w roku 1784 osiedlać się Żydom, a następnie
według projektów Zuga wznosi dom zajezdny, dom
pocztowy i młyn.
Zespół pałacowo-ogrodowy w Falentach w przebu-
dowie i rozbudowie na zlecenie Teppera według pro-
jektów Zuga nie posiada żadnych cech, które by za-
powiadały lub znamionowały rodzącą się nową epo-
kę — kapitalizmu, jak to przypuszczać by można
wnioskując z bankierskiego zawodu właściciela. Ta-
kie właśnie pionierskie cechy miał dom-pałac Teppera
starszego na ul. Miodowej, zabudowania bankiera
Szulca, zięcia Teppera młodszego, na Tłomackim, lub
domy w Warszawie i wille podmiejskie bankiera
Łyszkiewicza na Faworach. Ale właśnie stworzenie
wiejskiej rezydencji magnackiej w Falentach zamie-
rzył Tepper a zaprojektował mu Zug. Odnajdujemy

259