Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (76.2014)

5

ZYGMUNT ŚWIECHOWSKI
Warszawa
Relikty pierwotnego wystroju
archikolegiaty w Tumie
Pośród nielicznych zabytków architektury romańskiej w Polsce zaledwie kilka może
się poszczycić elementami pierwotnego wystroju, w tym archikolegiata w Tumie
pod Łęczycą. W obrębie murów okazałej dwuchórowej świątyni przetrwały in situ
ościeża głównego portalu o bogatym programie ikonograficznym, przedmiotu licznych
opracowań, zaczynając od 2. połowy XIX w. Wysoką klasę artystyczną, czytelną pomimo
uszkodzeń, prezentuje malowidło apsydy zachodniej. Najwyższym poziomem rzeźby ro-
mańskiej odznacza się relief przedstawiający Chrystusa Pantokratora.
Portal północny archikolegiaty tumskiej powstał jako główne, uroczyste wejście pro-
wadzące do wnętrza świątyni, jednej z najważniejszych budowli romańskich Polski dziel-
nicowej. Przyjmowane hipotetycznie daty budowy tej dwuchórowej emporowej świątyni
w dwudziestoleciu pomiędzy 1140 a 1161 r.1 wyznaczają jednocześnie prawdopodobny
czas powstania założenia portalowego. Portal główny znajduje się w ścianie nawy północ-
nej, osadzony nieco asymetrycznie w jej trzecim przęśle (licząc od zachodu), co pozwoliło
uniknąć kolizji z filarem międzynawowym. Nietypowa lokalizacja portalu po stronie pół-
nocnej wynikała w Tumie zapewne stąd, że po tej samej stronie kościoła stały zabudowa-
nia mieszczące siedziby książąt i arcybiskupów gnieźnieńskich, którzy przybywali tutaj
na zjazdy polityczne. Przez portal ten wchodzili oni do wnętrza kolegiaty, w której nie
tylko sprawowana była towarzysząca spotkaniom liturgia, lecz także najpewniej odbywa-
ły się same obrady. Nawy boczne skomunikowane były z wieńczącymi je emporami
1 Data 1140 jest datą wiązaną z początkami kolegiaty w Tumie przez większość dotychczasowych autorów opracowań,
m.in. Michał WALICKI, Kolegiata w Tumie pod Łęczycą, Łódź 1938, s. 7, przypis 3. Data ta jest przedmiotem dyskusji
aż po dzień dzisiejszy. Wątpliwości dotyczące czasu powstania obiektu nie są tematem niniejszego opracowania. Jest to
przedstawienie możliwości datowania, jakie daje analiza zachowanego wystroju. Ponownego rozpatrzenia wymaga
również rola zmarłej w 1144 r. księżnej Salomei, której ziemia łęczycka była wdowim wianem. Księżna Salomea
z rodu hrabiów Berg-Schelklingen utrzymywała bliskie stosunki z rodową fundacją, opactwem w Zwiefalten, w którym
od 1100 mnichem był brat Henryk i dokąd oddała swą córkę Gertrudę. Kontakty te rzutowały zapewne m.in. na sprawy
organizacji kościelnej i sztuki sakralnej. Salomea rozwinęła w ostatnich latach życia skuteczną działalność polityczną,
której wyrazem był zj azd książąt i biskupów w Łęczycy na początku 1141 r. Jest wysoce prawdopodobne, że to wówczas
powstał pomysł budowy okazałej świątyni wzorowanej na nadreńskich kościołach. Można założyć jako pewny udział
biskupa płockiego Aleksandra z Malonne w podjęciu realizacji tej decyzji. Przemawia za tym informacja podana przez
kronikarza Wincentego zwanego Kadłubkiem o inicjatywie tego dostojnika kościelnego w budowie bazylik i o jego
wysokich kompetencjach w ocenie dzieł sztuki. Potwierdza tę opinię m.in. budowa katedry płockiej konsekrowanej
w 1144 r., do której Aleksander ufundował w latach 1152-1154 drzwi brązowe odlane w Magdeburgu, i w której spoczy-
wali mąż Salomei Bolesław III Krzywousty i jej teść Władysław Herman.