Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (76.2014)

583

MARIA GOŁĄB
Poznań, Muzeum Narodowe
Transgresje wczesnej twórczości
Józefa Chełmońskiego.
O przedstawieniach kobiet w obrazach
z Pracowni w Hotelu Europejskim w Warszawie
Wskazany niedawno, a wyraźnie wyodrębniony we wczesnym oeuvre Józefa
Chełmońskiego zespół obrazów o tematyce kobiecej - pięć lub sześć kompo-
zycji o wielkich formatach z lat 1873-1875, malowanych, poza jednym, w Pra-
cowni w Hotelu Europejskim w Warszawie - to najważniejsza w tym czasie manifestacja
artystyczna w polskiej sztuce. Marząca dziewczyna je st główną, a często jedyną ich boha-
terką1. Najwcześniejszy z nich, Powrót z balu (il. 1 )2, ukazuje młodą kobietę w pędzących
saniach. Pozostałe, namalowane w 1875 r. - Babie lato (il. 2), Dziewczyna na łąkach
i Dziewczyna z dzbanem (il. 3)3 - to młode, wiejskie dziewczęta w rozległym pejzażu;
w jednym zaś lub dwóch zaginionych o tytule Wieczór letni, panienka dworska siedzi po
ciemku przy otwartym oknie i spogląda w głąb ku rozgwieżdżonemu niebu4. Młode kobiety
otacza aura intensywnej duchowości, a jej znakiem są gesty i podążające za nimi spojrzenia.
Znaczące w kompozycji są także rekwizyty (np. kij i dzbanek), będące atrybutami zobowią-
zań społecznych, które - porzucone lub bezużyteczne - informują o zawieszeniu lub po-
rzuceniu obowiązków5 6. Istotna jest tu także sugestia aktywności zawarta w mocnej
1 Maria GOŁĄB, Chełmoński, Chmielowski, Witkiewicz. Pracownia w Hotelu Europejskim w Warszawie, Muzeum
Narodowe w Poznaniu, Poznań 2010, s. 109. Jako pierwszy zwrócił uwagę na tę grupę obrazów Henryk PIĄTKOW-
SKI, „Chełmoński (Wystawa zbiorowa prac jego w Towarzystwie Zachęty)”, Kurier Warszawski, 1907, nr 83.
2 Powrót z balu, 1873, ok, pł., 98,5x183, zakupiony lub podarowany Helenie Modrzejewskiej, wł. prywatna, Stany
Zjednoczone (ilustracja dzięki uprzejmości p. Tadeusza Matuszczaka); powtarza tę kompozycję Sanna, 1879, ok, pł.,
80,5x160, Muzeum Śląskie w Katowicach.
3 Babie lato, ok, pł., 65,5x148, Muzeum Narodowe w Warszawie; Dziewczyna na łąkach, oh, pł., 114x114 (zaginiony);
Dziewczyna z dzbanem, oh, pł., 117x143,5, wł. prywatna (ilustracja dzięki uprzejmości p. Tadeusza Matuszczaka).
4 Niejasność wynika stąd, iż dwa obrazy Wieczór letni - wspomnienie Ukrainy i Wieczór letni wystawione były
w Zachęcie: odpowiednio na początku 1875 r„ a potem w czerwcu tego roku, dlatego też nie wiadomo, czy był to ten
sam obraz, czy też dwa dzieła o podobnym temacie; obydwa obrazy: ok, pł., 84x117.
5 Na temat roli rekwizytu w malarstwie por. Agnieszka SKALSKA, Przeoczenie - Overlook, Muzeum Sztuki w Łodzi,
Łódź 2010, s. 78.
6 Teksty feministyczne porządkują wyobrażenia kobiet w zachodniej kulturze jako rządzone przez opozycyjne wartości
tego co męskie i tego co kobiece; m.in. męskiej aktywności przeciwstawiono kobiecą pasywność; por. m. in. Michael
FRIED, „Courbet’s «Femininity»”, [w:] Courbet Reconsidered, kat. wyst., red. Sarah FAUNCE, Linda NOCHLIN, The
Brooklyn Museum 1988, New Haven-London 1988, s. 43.