DOI Heft:
Nr. 4
DOI Artikel:Artykuły
DOI Artikel:Haake, Michał: Człowiek wśród zwierząt: Obrazy Józefa Chełmońskiego z lat 90. XIX wieku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.70770#0678
667
MICHAŁ HAAKE
Poznań, Instytut Historii Sztuki UAM
Człowiek wśród zwierząt.
Obrazy Józefa Chełmońskiego z lat 90. XIX wieku
Słuchają zmarli w mokrych deskach
Dwa krzyże - w ostach leży trzeci
To walczyk - dla mojego pieska
To walczyk - ten co wieczność leci
Jarosław Marek Rymkiewicz, Pastuszek Chełmońskiego (2012)
Wiele obrazów Józefa Chełmońskiego przedstawia ludzi i zwierzęta. Powstały
w okresie upowszechnia się Darwinowskiej teorii ewolucji i wywołanej nią
głębokiej dyskusji światopoglądowej1. Kościół katolicki widział w darwini-
zmie teorię, która „odbierała człowiekowi koronę stworzenia i zestawiała go niebezpiecz-
nie blisko ze światem zwierząt”2. „Teoria Darwina - pisał w 1872 r. Jan Zacharyasiewicz
- odmawia nawet człowiekowi własnego drzewa genealogicznego, tylko przyłącza go do
rodu zwierząt uszlachetnionego przez tak zwaną «elekcję», system praktykowany
w owczarstwie. Zgoła niski realizm przechodzi w czysty materializm. Jest to rzeczą bar-
dzo naturalną. Odbierzmy bowiem człowiekowi ducha, a zostanie tylko materia”3. Wielo-
krotnie omawiano implikacje tej teorii w twórczości pozytywistów, którzy prowadzili
obserwacje nizin społecznych, wykazując, że rzeczywistość społeczna i biologiczna są
dwiema stronami tego samego świata. W przekonaniu tym mają swoje źródło liczne para-
lele między światem zwierzęcym a światem ludzkim w Sienkiewiczowskim Janku Muzy-
kancie (1879), animalistyczna prymitywność chłopskiego życia oraz opis społeczeństwa
1 Problemy darwinizmu były od lat 60. XIX w. dyskutowane m.in. w czasopismach „Przyroda i Przemysł”, „Wszech-
świat”, „Kosmos”, „Przegląd Tygodniowy”, „Biblioteka Warszawska” „Niwa”, „Prawda” „Atheneum”. W latach 1875-
1876 przetłumaczono na polski O pochodzeniu człowieka oraz Dobór płciowy, w 1873 r. K. Dobrski przetłumaczył
i wydał w Warszawie Wyraz uczuć u człowieka i zwierząt. Szczególnie wiele publikacji darwinowskich ukazało się w po
bezpośrednio po śmierci uczonego 19 IV 1882 r. O powstawaniu gatunków wydano po polsku w 1884 r. Tłumaczono
w latach 70. także prace darwinistów Ernsta Haeckla i Thomasa H. Huxley’a. Por. Zbigniew KĘPA, „Recepcja darwini-
zmu na ziemiach polskich w latach od 1859 do 1884”, Zagadnienia Filozoficzne w Nauce, 1996, t. 18, s. 29-30; Leszek
KUŹNICKI, „Percepcja darwinizmu na ziemiach polskich w latach 1860-1881”, Kosmos. Problemy nauk biologicz-
nych, 58, 2009, nr 3-4, s. 279-285; id., „Postać i dzieło Karola Darwina w polskim piśmiennictwie 1882 roku”, ibid.,
s. 287-295; id., „Ewolucjonizm w Polsce 1883-1959”, ibid., s. 297-313.
2 Magdalena GAWIN, „Przemiany cywilizacyjne na ziemiach polskich w XIX wieku”, [w:] Historie Polski w XIX
wieku, red. Andrzej NOWAK, Warszawa 2013, s. 212.
3 Jan ZACHARYASIEWICZ, „Idealizm i realizm. Studium historyczno-literackie”, X?osy,1872, nr 367, s. 135.
MICHAŁ HAAKE
Poznań, Instytut Historii Sztuki UAM
Człowiek wśród zwierząt.
Obrazy Józefa Chełmońskiego z lat 90. XIX wieku
Słuchają zmarli w mokrych deskach
Dwa krzyże - w ostach leży trzeci
To walczyk - dla mojego pieska
To walczyk - ten co wieczność leci
Jarosław Marek Rymkiewicz, Pastuszek Chełmońskiego (2012)
Wiele obrazów Józefa Chełmońskiego przedstawia ludzi i zwierzęta. Powstały
w okresie upowszechnia się Darwinowskiej teorii ewolucji i wywołanej nią
głębokiej dyskusji światopoglądowej1. Kościół katolicki widział w darwini-
zmie teorię, która „odbierała człowiekowi koronę stworzenia i zestawiała go niebezpiecz-
nie blisko ze światem zwierząt”2. „Teoria Darwina - pisał w 1872 r. Jan Zacharyasiewicz
- odmawia nawet człowiekowi własnego drzewa genealogicznego, tylko przyłącza go do
rodu zwierząt uszlachetnionego przez tak zwaną «elekcję», system praktykowany
w owczarstwie. Zgoła niski realizm przechodzi w czysty materializm. Jest to rzeczą bar-
dzo naturalną. Odbierzmy bowiem człowiekowi ducha, a zostanie tylko materia”3. Wielo-
krotnie omawiano implikacje tej teorii w twórczości pozytywistów, którzy prowadzili
obserwacje nizin społecznych, wykazując, że rzeczywistość społeczna i biologiczna są
dwiema stronami tego samego świata. W przekonaniu tym mają swoje źródło liczne para-
lele między światem zwierzęcym a światem ludzkim w Sienkiewiczowskim Janku Muzy-
kancie (1879), animalistyczna prymitywność chłopskiego życia oraz opis społeczeństwa
1 Problemy darwinizmu były od lat 60. XIX w. dyskutowane m.in. w czasopismach „Przyroda i Przemysł”, „Wszech-
świat”, „Kosmos”, „Przegląd Tygodniowy”, „Biblioteka Warszawska” „Niwa”, „Prawda” „Atheneum”. W latach 1875-
1876 przetłumaczono na polski O pochodzeniu człowieka oraz Dobór płciowy, w 1873 r. K. Dobrski przetłumaczył
i wydał w Warszawie Wyraz uczuć u człowieka i zwierząt. Szczególnie wiele publikacji darwinowskich ukazało się w po
bezpośrednio po śmierci uczonego 19 IV 1882 r. O powstawaniu gatunków wydano po polsku w 1884 r. Tłumaczono
w latach 70. także prace darwinistów Ernsta Haeckla i Thomasa H. Huxley’a. Por. Zbigniew KĘPA, „Recepcja darwini-
zmu na ziemiach polskich w latach od 1859 do 1884”, Zagadnienia Filozoficzne w Nauce, 1996, t. 18, s. 29-30; Leszek
KUŹNICKI, „Percepcja darwinizmu na ziemiach polskich w latach 1860-1881”, Kosmos. Problemy nauk biologicz-
nych, 58, 2009, nr 3-4, s. 279-285; id., „Postać i dzieło Karola Darwina w polskim piśmiennictwie 1882 roku”, ibid.,
s. 287-295; id., „Ewolucjonizm w Polsce 1883-1959”, ibid., s. 297-313.
2 Magdalena GAWIN, „Przemiany cywilizacyjne na ziemiach polskich w XIX wieku”, [w:] Historie Polski w XIX
wieku, red. Andrzej NOWAK, Warszawa 2013, s. 212.
3 Jan ZACHARYASIEWICZ, „Idealizm i realizm. Studium historyczno-literackie”, X?osy,1872, nr 367, s. 135.