DOI issue:
Nr. 3
DOI article:Artykuły
DOI article:Kierczuk-Macieszko, Małgorzata: Późnoromańska kadzielnica z Jamielnika
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.70770#0349
342
Małgorzata Kierczuk-Macieszko
O jego historii można powiedzieć niewiele. Do muzeum trafił jako dar, do księgi in-
wentarzowej został wpisany 1 czerwca 1959 r. pod numerem 49. Dopisek skreślony ręką
nieznanego autora informuje, że znaleziono go (nie precyzując kiedy), w torfowisku koło
wsi Jamielnik, oraz że może pochodzić z tamtejszego, niezachowanego kościoła. Wieś
oddalona około 13 km na pn.-zach. od Nowego Miasta Lubawskiego6, pierwotnie należą-
ca do Zakonu Krzyżackiego, pojawia się w źródłach od roku 1320 pod nazwą Myspelwal-
de, Mispelwalt; jako Jamielnik występuje od 1570 r., gdy stała się własnością królewską7.
Prawdopodobnie w XIV w. był w niej kościół, który w 1414 r. ucierpiał w trakcie tzw.
wojny głodowej - straty świątyni obliczono wówczas na 300 grzywien8. Całkowitemu
zniszczeniu uległ zapewne podczas wojny trzynastoletniej (1454-1466). Fundamenty
świątyni i mur cmentarza były nadal widoczne w 1670 r., co odnotował kanonik Strzesz w
aktach powizytacyjnych. Wspomniał również, że pochodzący z tegoż kościoła „kamień
do święconej wody, dość wielki i gustownie wyrobiony, niedawno temu zawieziono do
Radomna”9. Zdumiewa fakt, że przeniesiono kropielnicę, pozostawiając znacznie cen-
niejsze dzwony w wolno stojącej dzwonnicy, której obecność w 1760 r. wzmiankował
kronikarz oo. franciszkanów toruńskich10. Na początku XX w. cmentarz już nie istniał11,
a kropielnica pozostaje po dziś dzień w Radomnie.
Wydobycie kadzielnicy z torfowiska koło Jamielnika nie stanowi wystarczająco moc-
nej przesłanki by twierdzić, że była użytkowana w tamtejszym kościele. Równie dobrze
mogła trafić tam wtórnie, w dowolnym czasie nie wyłączając II wojny światowej. Do-
mniemane pochodzenie zabytku stanowi więc istotny problem badawczy w przedmiocie
wiarygodności ustaleń.
Omawiany obiekt, o niespełna 20 cm wysokości, odlany ze stopu miedzi, przetrwał
w dobrym stanie. Jego podstawa ma formę ściętego ostrosłupa z czterolistnym ażurem na
każdej ściance. Korpus tworzą dwie, lekko spłaszczone półkule, na których aplikowanych
jest osiem identycznych plakietek z głową lwa, po cztery na każdej. Zwieńczenie przypo-
mina ośmioboczną wieżę o ściankach na przemian pełnych i ażurowych. Ponad nim znaj-
duje się ażurowa kopuła zbudowana z sześciu liści zbliżonych wykrojem do trapezu.
Uchwyt na szczycie tworzy formę krzyża o rozszerzających się ramionach. Ażury na mi-
sie mają kształt koła; na pokrywie układają się one w trój- i czteroliście, a w połączeniu
z otworami o wykroju prostokąta tworzą promieniste układy (ił. 1-3).
6 Wieś w woj. warmińsko-mazurskim, pow. nowomiejskim, gm. Nowe Miasto Lubawskie.
7 Krystyna PORĘBSKA, Słownik historyczno-geograficzny Ziemi Chełmińskiej w średniowieczu, t.l, Wrocław 1971,
s. 47-48.
8 Diecezja Chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928, s. 503-504.
9 Archiwum Diecezjalne w Pelplinie. Akta wizytacji parafii w diecezji chełmińskiej i pomezańskiej - Culmensia et
Pomesaniensia, ADP sygn. C19, Dioecesis Cułmensis cum suis eccłesiis, beneficiis et omnibus in universum iuribus,
attinentiis etpertinentiis, quam iussu ac mandate illustrissimi et reverendissimi domini domini Andreae Ołszowski Dei
et Apostołicae Sedis gratia episcopi Cułmensis et Pomesaniae, vicecancellarii Regni Połoniae etc., periłłustris et ad-
modum reverendus Lodovicus Strzesz custos cathedrałis Cułmensis, praepositus Sanocensis, Sacrae Regiae Maiestatis
Secretarius, Roxolanus, in unum redegit volumen (1667-1672), k. 295: „Ecclesiam in villa Jamielnik exstitisse circum-
ferentia cemeterii et loci demonstrant circumstantiae. Tum quod inde lapis aspersorialis non immodicus optime elabora-
tus ad ecclesiam Radomnensem sit advectus. Titulus, dos, demolitio excesserunt memoriam hominum”. Zob. także:
ks. Jakub FANKIDEJSKI, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji chełmińskiej podług urzędowych akt
kościelnych, Pelplin 1880, s. 120-121, 349. W rzeczywistości w nawie, pod chórem kościoła w Radomnie, stoją dwie
kamienne kropielnice pochodzące z kościoła w Jamielniku.
10 Diecezja Chełmińska..., s. 503-504. Powraca tu także informacja o przeniesionej do Radomna kropielnicy i o widocz-
nych w 1670 r. fundamentach kościoła w Jamielniku.
11 Ibid.
Małgorzata Kierczuk-Macieszko
O jego historii można powiedzieć niewiele. Do muzeum trafił jako dar, do księgi in-
wentarzowej został wpisany 1 czerwca 1959 r. pod numerem 49. Dopisek skreślony ręką
nieznanego autora informuje, że znaleziono go (nie precyzując kiedy), w torfowisku koło
wsi Jamielnik, oraz że może pochodzić z tamtejszego, niezachowanego kościoła. Wieś
oddalona około 13 km na pn.-zach. od Nowego Miasta Lubawskiego6, pierwotnie należą-
ca do Zakonu Krzyżackiego, pojawia się w źródłach od roku 1320 pod nazwą Myspelwal-
de, Mispelwalt; jako Jamielnik występuje od 1570 r., gdy stała się własnością królewską7.
Prawdopodobnie w XIV w. był w niej kościół, który w 1414 r. ucierpiał w trakcie tzw.
wojny głodowej - straty świątyni obliczono wówczas na 300 grzywien8. Całkowitemu
zniszczeniu uległ zapewne podczas wojny trzynastoletniej (1454-1466). Fundamenty
świątyni i mur cmentarza były nadal widoczne w 1670 r., co odnotował kanonik Strzesz w
aktach powizytacyjnych. Wspomniał również, że pochodzący z tegoż kościoła „kamień
do święconej wody, dość wielki i gustownie wyrobiony, niedawno temu zawieziono do
Radomna”9. Zdumiewa fakt, że przeniesiono kropielnicę, pozostawiając znacznie cen-
niejsze dzwony w wolno stojącej dzwonnicy, której obecność w 1760 r. wzmiankował
kronikarz oo. franciszkanów toruńskich10. Na początku XX w. cmentarz już nie istniał11,
a kropielnica pozostaje po dziś dzień w Radomnie.
Wydobycie kadzielnicy z torfowiska koło Jamielnika nie stanowi wystarczająco moc-
nej przesłanki by twierdzić, że była użytkowana w tamtejszym kościele. Równie dobrze
mogła trafić tam wtórnie, w dowolnym czasie nie wyłączając II wojny światowej. Do-
mniemane pochodzenie zabytku stanowi więc istotny problem badawczy w przedmiocie
wiarygodności ustaleń.
Omawiany obiekt, o niespełna 20 cm wysokości, odlany ze stopu miedzi, przetrwał
w dobrym stanie. Jego podstawa ma formę ściętego ostrosłupa z czterolistnym ażurem na
każdej ściance. Korpus tworzą dwie, lekko spłaszczone półkule, na których aplikowanych
jest osiem identycznych plakietek z głową lwa, po cztery na każdej. Zwieńczenie przypo-
mina ośmioboczną wieżę o ściankach na przemian pełnych i ażurowych. Ponad nim znaj-
duje się ażurowa kopuła zbudowana z sześciu liści zbliżonych wykrojem do trapezu.
Uchwyt na szczycie tworzy formę krzyża o rozszerzających się ramionach. Ażury na mi-
sie mają kształt koła; na pokrywie układają się one w trój- i czteroliście, a w połączeniu
z otworami o wykroju prostokąta tworzą promieniste układy (ił. 1-3).
6 Wieś w woj. warmińsko-mazurskim, pow. nowomiejskim, gm. Nowe Miasto Lubawskie.
7 Krystyna PORĘBSKA, Słownik historyczno-geograficzny Ziemi Chełmińskiej w średniowieczu, t.l, Wrocław 1971,
s. 47-48.
8 Diecezja Chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928, s. 503-504.
9 Archiwum Diecezjalne w Pelplinie. Akta wizytacji parafii w diecezji chełmińskiej i pomezańskiej - Culmensia et
Pomesaniensia, ADP sygn. C19, Dioecesis Cułmensis cum suis eccłesiis, beneficiis et omnibus in universum iuribus,
attinentiis etpertinentiis, quam iussu ac mandate illustrissimi et reverendissimi domini domini Andreae Ołszowski Dei
et Apostołicae Sedis gratia episcopi Cułmensis et Pomesaniae, vicecancellarii Regni Połoniae etc., periłłustris et ad-
modum reverendus Lodovicus Strzesz custos cathedrałis Cułmensis, praepositus Sanocensis, Sacrae Regiae Maiestatis
Secretarius, Roxolanus, in unum redegit volumen (1667-1672), k. 295: „Ecclesiam in villa Jamielnik exstitisse circum-
ferentia cemeterii et loci demonstrant circumstantiae. Tum quod inde lapis aspersorialis non immodicus optime elabora-
tus ad ecclesiam Radomnensem sit advectus. Titulus, dos, demolitio excesserunt memoriam hominum”. Zob. także:
ks. Jakub FANKIDEJSKI, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji chełmińskiej podług urzędowych akt
kościelnych, Pelplin 1880, s. 120-121, 349. W rzeczywistości w nawie, pod chórem kościoła w Radomnie, stoją dwie
kamienne kropielnice pochodzące z kościoła w Jamielniku.
10 Diecezja Chełmińska..., s. 503-504. Powraca tu także informacja o przeniesionej do Radomna kropielnicy i o widocz-
nych w 1670 r. fundamentach kościoła w Jamielniku.
11 Ibid.