DOI issue:
Nr. 3
DOI article:Artykuły
DOI article:Korpysz, Ewa: Uwagi o nowożytnych sakrariach węgierskich: Tradycje włoskie i ślady oddziaływania w Polsce
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.70770#0367
360
Ewa Korpysz
węgierskim dworze brata książę Zygmunt miał znakomitą okazję do poznania nowego
stylu, zanim w roku 1506 został królem Polski. Do Krakowa trafiło z Węgier wielu arty-
stów pochodzenia włoskiego, a niektóre motywy, późnogotyckie i renesansowe, spotyka-
ne w dekoracji kamieniarskiej zamku na Wawelu, mają swoje analogie w Budzie* * * 4.
Obok dworu królewskiego istotne znaczenie w rozpowszechnieniu sztuki nowożytnej
na Węgrzech miał mecenat kościelny. Szczególną rolę odegrali trzej arcybiskupi Eszter-
gomu: Ippolito d’Este5, Tamas Bakócz6 i Gyórgy Szathmary7, którzy przyjmowali w swej
rezydencji wybitnych architektów, rzeźbiarzy i malarzy. Pierwsza całkowicie renesanso-
wa budowla sakralna na Węgrzech, kaplica Zwiastowania NMP, wznoszona od 1506 r.
z fundacji arcybiskupa Bakócza przy katedrze w Esztergomie, przyjęła i rozwinęła plan
centralny, opracowany jeszcze w 1419 r. we Florencji przez Brunelleschiego dla Starej
Zakrystii przy San Lorenzo8. Na gruncie polskim znalazła najdoskonalsze następstwo
w Kaplicy Zygmuntowskiej9.
Pomniki architektury i kamieniarki węgierskiej zostały w znacznej części zniszczone
w trakcie trwającego półtora wieku (1541-1686) panowania tureckiego. Również później-
sze, zwłaszcza barokowe przebudowy zmieniły charakter wielu budowli. O dawnej świet-
ności tej kultury świadczą nieliczne ocalałe dzieła architektury i eksponowane w muzeach
Budy, Wyszehradu i Esztergomu relikty rzeźb i detali późnogotyckich i renesansowych,
ciągle odkrywane w trakcie prac badawczych. Wśród zachowanych dzieł kamieniarskich
wyróżniają się rzeźbione sakraria, istniejące w kilkunastu kościołach na terenie środo-
Hiingaricae, 33:1987-1988, z. 1-2, s. 131-177; Ewa KORPYSZ, „HcTOpnKO-MncTCijKa iiinnicT peamjemjinHoro
KOMnjieKcy EaropiiB yropCBKoro MicTa HiiipóaTop” [w:] /KoeKiecbKi mimaiimi 2013, 36ipnuK Cmameu ffpyeoi
MitHCHapoÓHOi HayKOGoiKontfepenąii „Myseu e cyuacnoMy ceimi” , JIbbib: PacTp 7, 2013, s. 64-70
4 Por.: Stefania ZAHORSKA, „O pierwszych śladach Odrodzenia w Polsce”, Prace Komisji Historii Sztuki, 1922,
t. II, s. 101-122; Adorian DIVEKY, „Królewicz Zygmunt na dworze Władysława II króla węgierskiego”, [w:] Me-
dievalia. W 50 rocznicę pracy naukowej Jana Dąbrowskiego, Warszawa 1960, s. 355-374; Helena KOZAKIEWI-
CZOWI, „Relazioni artistiche tra Roma e Cracovia nella prima metr del’500”, Akademia Polacca delle Scienze.
Biblioteca e Centro di Studi a Roma. Conferenze, faso. 53. Wrocław 1972, s. 3; Jan BIAŁOSTOCKI, „Renesans
polski i renesans europejski”, [w:] Renesans. Sztuka i ideologia, Warszawa 1976, s. 186-187; Maria REKETTYES,
Stosunki polityczne i kulturalne polsko-węgierskie za Władysława Jagiełłończyka, Wrocław 1999, s. 57-96; TÓRÓK,
op. cit., s. 215, 219; Stanisław MOSSAKOWSKI, Kapłica Zygmuntowska (1515-1533). Problematyka artystyczna i
ideowa mauzoleum króla Zygmunta I, Warszawa 2007, s. 18-19, 32; Tomasz TORBUS, „Mythos und Wirklichkeit,
Die ungarischen Einflusse auf die Architektur in Polen und Litauen um 1500”, [w:] IIof kultur der Jagiellonendyna-
stie und verwandter Fiirstenhduser / The Culture of the Jagellonian and the Realted Courts, Studia Jagiellonica
Lipsiensia, Bd 6, Ostfddem 2010, s. 45-65; Tomasz RATAJCZAK, „Mistrz Benedykt - królewski architekt Zygmun-
ta I”, Kraków 2011, s. 154-161.
5 Arpad MIKÓ, „Ippolito d’Este esztergomi erseki udar es a reneszansz kófaragas Magyarorszagon (1487-1497)”, Ars
Hungarica 1988, nr 2, s. 133-142.
6 BALOGH, op. cit., s. 1-6.
7 Peter FARBAKY, „Gyórgy Szatmari (c.1457-1524), patron ofrenaissance architecture in early 16th century Hungary”,
Acta Historiae Artium Academiae Scientiarum Hungaricae, 41:1999/2000, z. 1-4, s. 213-278; id., „Dominus det nobis
et regno pacem. Ein Mazen unter den Jagiellonem Gyórgy Szatmari (1457-1524)” [w:] Die Jagiellonem Kunst und
Kultur einer europ dischen Dynastie an der Wende zur Neuzeit, Nurnberg 2002, s. 317-325; id., Szatmari Gyórgy
a mecenas, Budapest 2002, passim; Ewa KORPYSZ, Fundacja biskupa „Gyórgy Szathmary’ego dla katedry w Pecs”,
Biuletyn Historii Sztuki, 2010, nr 1-2, s. 61-83.
8 BALOGH, op. cit., s. 1-198, a szczególnie s. 72-117; Rózsa YE\3EP-TQT\\,Renaissancebaukunst in Ungarn, Buda-
peszt 1981, s. 21-23; Miklós HORLER, The Bakócz Chapel ofEsztergom Cathedral, Budapeszt 1990, passim; Sandor
TÓTH, „Az esztergomi Bakócz-kapolna tórtenelmi helye”, Ars Hungarica, 1990, nr 2, s. 207-228.
9 MOSSAKOWSKI, op. cit., s. 32; por. też: Stefan KOMORNICKI, „Kaplica Zygmuntowska w katedrze na Wawelu
1517-1533”, Rocznik Krakowski, t. 23, 1932, s. 102; Lech KALINOWSKI, „Treści ideowe i artystyczne kaplicy Zyg-
muntowskiej”, Studia do dziejów Wawelu, t. 2, 1960, s. 61-62; REKETTYES, op. cit., s. 82, 87.
Ewa Korpysz
węgierskim dworze brata książę Zygmunt miał znakomitą okazję do poznania nowego
stylu, zanim w roku 1506 został królem Polski. Do Krakowa trafiło z Węgier wielu arty-
stów pochodzenia włoskiego, a niektóre motywy, późnogotyckie i renesansowe, spotyka-
ne w dekoracji kamieniarskiej zamku na Wawelu, mają swoje analogie w Budzie* * * 4.
Obok dworu królewskiego istotne znaczenie w rozpowszechnieniu sztuki nowożytnej
na Węgrzech miał mecenat kościelny. Szczególną rolę odegrali trzej arcybiskupi Eszter-
gomu: Ippolito d’Este5, Tamas Bakócz6 i Gyórgy Szathmary7, którzy przyjmowali w swej
rezydencji wybitnych architektów, rzeźbiarzy i malarzy. Pierwsza całkowicie renesanso-
wa budowla sakralna na Węgrzech, kaplica Zwiastowania NMP, wznoszona od 1506 r.
z fundacji arcybiskupa Bakócza przy katedrze w Esztergomie, przyjęła i rozwinęła plan
centralny, opracowany jeszcze w 1419 r. we Florencji przez Brunelleschiego dla Starej
Zakrystii przy San Lorenzo8. Na gruncie polskim znalazła najdoskonalsze następstwo
w Kaplicy Zygmuntowskiej9.
Pomniki architektury i kamieniarki węgierskiej zostały w znacznej części zniszczone
w trakcie trwającego półtora wieku (1541-1686) panowania tureckiego. Również później-
sze, zwłaszcza barokowe przebudowy zmieniły charakter wielu budowli. O dawnej świet-
ności tej kultury świadczą nieliczne ocalałe dzieła architektury i eksponowane w muzeach
Budy, Wyszehradu i Esztergomu relikty rzeźb i detali późnogotyckich i renesansowych,
ciągle odkrywane w trakcie prac badawczych. Wśród zachowanych dzieł kamieniarskich
wyróżniają się rzeźbione sakraria, istniejące w kilkunastu kościołach na terenie środo-
Hiingaricae, 33:1987-1988, z. 1-2, s. 131-177; Ewa KORPYSZ, „HcTOpnKO-MncTCijKa iiinnicT peamjemjinHoro
KOMnjieKcy EaropiiB yropCBKoro MicTa HiiipóaTop” [w:] /KoeKiecbKi mimaiimi 2013, 36ipnuK Cmameu ffpyeoi
MitHCHapoÓHOi HayKOGoiKontfepenąii „Myseu e cyuacnoMy ceimi” , JIbbib: PacTp 7, 2013, s. 64-70
4 Por.: Stefania ZAHORSKA, „O pierwszych śladach Odrodzenia w Polsce”, Prace Komisji Historii Sztuki, 1922,
t. II, s. 101-122; Adorian DIVEKY, „Królewicz Zygmunt na dworze Władysława II króla węgierskiego”, [w:] Me-
dievalia. W 50 rocznicę pracy naukowej Jana Dąbrowskiego, Warszawa 1960, s. 355-374; Helena KOZAKIEWI-
CZOWI, „Relazioni artistiche tra Roma e Cracovia nella prima metr del’500”, Akademia Polacca delle Scienze.
Biblioteca e Centro di Studi a Roma. Conferenze, faso. 53. Wrocław 1972, s. 3; Jan BIAŁOSTOCKI, „Renesans
polski i renesans europejski”, [w:] Renesans. Sztuka i ideologia, Warszawa 1976, s. 186-187; Maria REKETTYES,
Stosunki polityczne i kulturalne polsko-węgierskie za Władysława Jagiełłończyka, Wrocław 1999, s. 57-96; TÓRÓK,
op. cit., s. 215, 219; Stanisław MOSSAKOWSKI, Kapłica Zygmuntowska (1515-1533). Problematyka artystyczna i
ideowa mauzoleum króla Zygmunta I, Warszawa 2007, s. 18-19, 32; Tomasz TORBUS, „Mythos und Wirklichkeit,
Die ungarischen Einflusse auf die Architektur in Polen und Litauen um 1500”, [w:] IIof kultur der Jagiellonendyna-
stie und verwandter Fiirstenhduser / The Culture of the Jagellonian and the Realted Courts, Studia Jagiellonica
Lipsiensia, Bd 6, Ostfddem 2010, s. 45-65; Tomasz RATAJCZAK, „Mistrz Benedykt - królewski architekt Zygmun-
ta I”, Kraków 2011, s. 154-161.
5 Arpad MIKÓ, „Ippolito d’Este esztergomi erseki udar es a reneszansz kófaragas Magyarorszagon (1487-1497)”, Ars
Hungarica 1988, nr 2, s. 133-142.
6 BALOGH, op. cit., s. 1-6.
7 Peter FARBAKY, „Gyórgy Szatmari (c.1457-1524), patron ofrenaissance architecture in early 16th century Hungary”,
Acta Historiae Artium Academiae Scientiarum Hungaricae, 41:1999/2000, z. 1-4, s. 213-278; id., „Dominus det nobis
et regno pacem. Ein Mazen unter den Jagiellonem Gyórgy Szatmari (1457-1524)” [w:] Die Jagiellonem Kunst und
Kultur einer europ dischen Dynastie an der Wende zur Neuzeit, Nurnberg 2002, s. 317-325; id., Szatmari Gyórgy
a mecenas, Budapest 2002, passim; Ewa KORPYSZ, Fundacja biskupa „Gyórgy Szathmary’ego dla katedry w Pecs”,
Biuletyn Historii Sztuki, 2010, nr 1-2, s. 61-83.
8 BALOGH, op. cit., s. 1-198, a szczególnie s. 72-117; Rózsa YE\3EP-TQT\\,Renaissancebaukunst in Ungarn, Buda-
peszt 1981, s. 21-23; Miklós HORLER, The Bakócz Chapel ofEsztergom Cathedral, Budapeszt 1990, passim; Sandor
TÓTH, „Az esztergomi Bakócz-kapolna tórtenelmi helye”, Ars Hungarica, 1990, nr 2, s. 207-228.
9 MOSSAKOWSKI, op. cit., s. 32; por. też: Stefan KOMORNICKI, „Kaplica Zygmuntowska w katedrze na Wawelu
1517-1533”, Rocznik Krakowski, t. 23, 1932, s. 102; Lech KALINOWSKI, „Treści ideowe i artystyczne kaplicy Zyg-
muntowskiej”, Studia do dziejów Wawelu, t. 2, 1960, s. 61-62; REKETTYES, op. cit., s. 82, 87.