DOI issue:
Nr. 3
DOI article:Artykuły
DOI article:Mordyński, Krzysztof: Kompozycja, hierarchia, ideologia Socrealistyczna przebudowa Warszawy według koncepcji jedności urbanistycznej miasta
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.70770#0561
554
Krzysztof Mordyński
Wyrównanie poziomu warunków życia na przedmieściach i w śródmieściu miasta było
także przejawem idei jedności, w tym wypadku egalitaryzmu. Postulat dostarczenia tych
samych udogodnień higieny, infrastruktury, dostępu do kształcenia i instytucji kultural-
nych w socrealistycznej urbanistyce realizowany miał być poprzez planowanie dzielnic
według podobnej zasady, co całe miasto, ale w odpowiednio mniejszej i hierarchicznie
uporządkowanej skali. Przedstawiając nowe zasady formowania miasta, Tworkowski
uznawał, iż pożądane jest, aby wnętrza dzielnic mieszkalnych i przemysłowych miały
centra wyposażone w swoją „małą monumentalność’70.
W wymiarze architektonicznym idea jedności przyjmowała postać harmonii, a więc
takiego operowania gabarytami, cofnięciami i wysunięciami brył, detalami, aby nie do-
chodziło do kontrastów sprawiających wrażenie chaosu. Kontrastowanie elementów po-
winno było mieć uzasadnienie w treści. Uzyskanie harmonii w wyrazie architektonicznym
miało stać się możliwe dzięki projektowaniu wszystkich elementów przez jeden zespół:
od fasad, po szczegóły takie jak neony, latarnie, przystanki, słupki71.
Najwyższą formą jedności miasta socjalistycznego wyznaczoną przez ideologię była
jego unifikacja klasowa. Jeśli architekturę - zgodnie z definicją Goldzamta - należało
traktować jako „przestrzenne ujęcie procesów społecznych”72 to według teorii proces
zachodzący w mieście socjalistycznym powinien prowadzić do wyrównania warstw spo-
łecznych, zjednoczenia mieszkańców wokół wspólnego celu. Plan urbanistyczny i archi-
tektura jako podporządkowane ideologii musiały odzwierciedlać te założenia za pomocą
form przestrzennych73. Wydaje się, że wszystkie przytoczone wyżej środki kompozycyjne
socrealistycznego planowania realizowały właśnie zasadę jedności, jako cel tej funkcji
miasta. Budowanie ciągłości przez zabudowę z zamiarem kształtowania kierunków poru-
szania się, ale także patrzenia, emocjonalnego odbierania, wspólnego, masowego przeży-
wania, aby łączyć, a nie dzielić, jest świadomym zabiegiem formowania miasta74.
Hierarchiczna struktura tych połączeń kierowała najwyższe emocje ku samemu sercu śród-
70 TWORKOWSKI, op. cit., s. 119.
71 „Kształtując jako jedną całość duże zespoły urbanistyczne, powinniśmy dbać także o detal urbani-
styczny, dawniej całkowicie zaniedbywany. Wszystkie elementy, wypełniające wnętrze ulicy czy placu, powinny być
starannie skomponowane przy uwzględnieniu ich wzajemnego powiązania.” OSTROWSKI, op. cit., s. 4. [rozstrzelenie
tekstu oryginalne].
72 GOLDZAMT, „Zagadnienie realizmu..s. 21. Zdefiniowanie tak szerokiego pojęcia jak architektura pozwala przede
wszystkim poznać zakres zainteresowań i ukierunkowanie potrzeb osoby definiującej. Por. Marta LEŚNIAKOWSKA,
„Przestrzeń w architekturze”, Portal Sensualność w kulturze polskiej, http://sensualnosc.ibl.waw.pl/pl/ [dostęp
6.09.2013], gdzie Autorka analizuje różne definicje architektury, eksponujące wybrane jej właściwości w zależności od
zakresu postrzegania pojęcia czy odbierania różnymi zmysłami. Architektura może być postrzegana przez pryzmat
sztuki abstrakcyjnej, użytecznego zagospodarowania przestrzeni, układu elementów geometrycznych odbieranych za
pomocą naszych uczuć i wyobrażeń, jako mądrej, poprawnej, wspaniałej gry brył zestawionych w świetle, jako efekt
indywidualnej twórczości architekta, jako produkt czasów, w których była tworzona. Na podstawie tekstu Goldzamta
można ogólnie określić, iż socrealistyczna definicja architektury eksponuje czynniki poza indywidualne, przyznając jej
rangę sztuki zaangażowanej w przemiany społeczne i z tego też względu traktuje architekturę jako narzędzie inżynierii
społecznej.
73 „Centralne założenia stolicy socjalistycznej mają być właśnie przestrzennym ujęciem tych najwyższych procesów
społecznych. Ich treścią [...] Wypełnia je [założenia - przyp. K.M.] lud roboczy, który stał się gospodarzem miasta
i śródmieścia. Obliczać je należy na skalę potężnych rzek ludzkich, niespotykanych dotąd w historii, na skalę i na
dziejową powagę odbywających się tu masowych manifestacji. Zagadnienia ruchu tych ogromnych mas ludzkich muszą
określić rozmiary czołowych placów i arterii stolicy. Ich wydźwięk ideologiczny określi oblicze architektoniczne cen-
tralnych zespołów.” GOLDZAMT, „Zagadnienie realizmu...”, s. 42.
74 Poruszone tu zagadnienie wymaga refleksji nad możliwością oddziaływania na emocje, wrażenia, a nawet działania ludzi
o indywidualnej wrażliwości i subiektywnych odczuciach. Przykładanie zbyt wielkiej wagi do efektu wywieranego przez
Krzysztof Mordyński
Wyrównanie poziomu warunków życia na przedmieściach i w śródmieściu miasta było
także przejawem idei jedności, w tym wypadku egalitaryzmu. Postulat dostarczenia tych
samych udogodnień higieny, infrastruktury, dostępu do kształcenia i instytucji kultural-
nych w socrealistycznej urbanistyce realizowany miał być poprzez planowanie dzielnic
według podobnej zasady, co całe miasto, ale w odpowiednio mniejszej i hierarchicznie
uporządkowanej skali. Przedstawiając nowe zasady formowania miasta, Tworkowski
uznawał, iż pożądane jest, aby wnętrza dzielnic mieszkalnych i przemysłowych miały
centra wyposażone w swoją „małą monumentalność’70.
W wymiarze architektonicznym idea jedności przyjmowała postać harmonii, a więc
takiego operowania gabarytami, cofnięciami i wysunięciami brył, detalami, aby nie do-
chodziło do kontrastów sprawiających wrażenie chaosu. Kontrastowanie elementów po-
winno było mieć uzasadnienie w treści. Uzyskanie harmonii w wyrazie architektonicznym
miało stać się możliwe dzięki projektowaniu wszystkich elementów przez jeden zespół:
od fasad, po szczegóły takie jak neony, latarnie, przystanki, słupki71.
Najwyższą formą jedności miasta socjalistycznego wyznaczoną przez ideologię była
jego unifikacja klasowa. Jeśli architekturę - zgodnie z definicją Goldzamta - należało
traktować jako „przestrzenne ujęcie procesów społecznych”72 to według teorii proces
zachodzący w mieście socjalistycznym powinien prowadzić do wyrównania warstw spo-
łecznych, zjednoczenia mieszkańców wokół wspólnego celu. Plan urbanistyczny i archi-
tektura jako podporządkowane ideologii musiały odzwierciedlać te założenia za pomocą
form przestrzennych73. Wydaje się, że wszystkie przytoczone wyżej środki kompozycyjne
socrealistycznego planowania realizowały właśnie zasadę jedności, jako cel tej funkcji
miasta. Budowanie ciągłości przez zabudowę z zamiarem kształtowania kierunków poru-
szania się, ale także patrzenia, emocjonalnego odbierania, wspólnego, masowego przeży-
wania, aby łączyć, a nie dzielić, jest świadomym zabiegiem formowania miasta74.
Hierarchiczna struktura tych połączeń kierowała najwyższe emocje ku samemu sercu śród-
70 TWORKOWSKI, op. cit., s. 119.
71 „Kształtując jako jedną całość duże zespoły urbanistyczne, powinniśmy dbać także o detal urbani-
styczny, dawniej całkowicie zaniedbywany. Wszystkie elementy, wypełniające wnętrze ulicy czy placu, powinny być
starannie skomponowane przy uwzględnieniu ich wzajemnego powiązania.” OSTROWSKI, op. cit., s. 4. [rozstrzelenie
tekstu oryginalne].
72 GOLDZAMT, „Zagadnienie realizmu..s. 21. Zdefiniowanie tak szerokiego pojęcia jak architektura pozwala przede
wszystkim poznać zakres zainteresowań i ukierunkowanie potrzeb osoby definiującej. Por. Marta LEŚNIAKOWSKA,
„Przestrzeń w architekturze”, Portal Sensualność w kulturze polskiej, http://sensualnosc.ibl.waw.pl/pl/ [dostęp
6.09.2013], gdzie Autorka analizuje różne definicje architektury, eksponujące wybrane jej właściwości w zależności od
zakresu postrzegania pojęcia czy odbierania różnymi zmysłami. Architektura może być postrzegana przez pryzmat
sztuki abstrakcyjnej, użytecznego zagospodarowania przestrzeni, układu elementów geometrycznych odbieranych za
pomocą naszych uczuć i wyobrażeń, jako mądrej, poprawnej, wspaniałej gry brył zestawionych w świetle, jako efekt
indywidualnej twórczości architekta, jako produkt czasów, w których była tworzona. Na podstawie tekstu Goldzamta
można ogólnie określić, iż socrealistyczna definicja architektury eksponuje czynniki poza indywidualne, przyznając jej
rangę sztuki zaangażowanej w przemiany społeczne i z tego też względu traktuje architekturę jako narzędzie inżynierii
społecznej.
73 „Centralne założenia stolicy socjalistycznej mają być właśnie przestrzennym ujęciem tych najwyższych procesów
społecznych. Ich treścią [...] Wypełnia je [założenia - przyp. K.M.] lud roboczy, który stał się gospodarzem miasta
i śródmieścia. Obliczać je należy na skalę potężnych rzek ludzkich, niespotykanych dotąd w historii, na skalę i na
dziejową powagę odbywających się tu masowych manifestacji. Zagadnienia ruchu tych ogromnych mas ludzkich muszą
określić rozmiary czołowych placów i arterii stolicy. Ich wydźwięk ideologiczny określi oblicze architektoniczne cen-
tralnych zespołów.” GOLDZAMT, „Zagadnienie realizmu...”, s. 42.
74 Poruszone tu zagadnienie wymaga refleksji nad możliwością oddziaływania na emocje, wrażenia, a nawet działania ludzi
o indywidualnej wrażliwości i subiektywnych odczuciach. Przykładanie zbyt wielkiej wagi do efektu wywieranego przez