DOI issue:
Nr. 3
DOI article:Artykuły
DOI article:Mordyński, Krzysztof: Kompozycja, hierarchia, ideologia Socrealistyczna przebudowa Warszawy według koncepcji jedności urbanistycznej miasta
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.70770#0563
556
Krzysztof Mordyński
Ponieważ kulminacyjny moment wspólnego przeżywania radości podczas pochodów
musiał, siłą rzeczy, „realizować się pieszo”, to właśnie ta forma przemieszczania się otrzy-
mała w socrealistycznym mieście priorytet i to do niej dostosowana została kompozycja
urbanistyczna. Używanie prywatnych samochodów79 oznaczałoby zresztą większą nieza-
leżność, możliwość wyboru, zindywidualizowanie przeciwne idei jedności, eksponowa-
nej wówczas siły płynącej z umasowienia: masowych pochodów, masowego poparcia,
masowego sportu.
Wielkie arterie, które tworzą szkielet ulic krystalizujących plan Warszawy, mają obec-
nie przede wszystkim znaczenie komunikacyjne, zgodnie z pierwotnymi planami sprzed
1949 r. Gdy je budowano w latach 50., prymat tej funkcji nie był wcale tak jednoznaczny,
a w wypadku ulicy Marszałkowskiej możemy założyć, że komunikacja wcale nie była
priorytetem, podobnie jak to miało miejsce w odniesieniu do placu Konstytucji,
o czym była mowa wyżej. Główna ulica Warszawy, Marszałkowska jako wielki plac, peł-
nić miała przede wszystkim rolę trasy pochodów80. Inne arterie zawdzięczały swą szero-
kość także względom kompozycyjnym (odpowiednia proporcja wysokości zabudowy do
szerokości ulicy), reprezentacyjnym (określenie rangi poprzez stopniowanie szerokości
tras), emocjonalnym (jako elementu dumy mieszkańca81) higienicznym (zapewnienie do-
świetlenia obrzeżnej zabudowy) a być może także militarnym.
Współcześnie dziedzictwo socrealizmu stawia nas przed problemem historycznych
znaczeń i prób adaptacji użytkowej oraz mentalnej82. Z jednej strony nasza obecna wiedza
o okresie stalinizmu i usiłowaniach wykorzystania architektury i urbanistyki do legitymi-
zacji władzy komunistycznej odstręcza współczesne społeczeństwo od budowlanego i ar-
tystycznego dziedzictwa okresu realizmu socjalistycznego. Z drugiej strony propagowane
60 lat temu treści stają się dla nowych pokoleń coraz mniej czytelne, a w starciu z mijają-
cym czasem, okazują swą koniunkturalną słabość. Pozostaje natomiast mowa form prze-
strzennych, wyrażających już nie tyle ideologię, co zbiór nieśmiertelnych - gdyż
naturalnych - idei kształtowania miasta: łączności, ciągłości, harmonii. Założenia urbani-
styczne okresu realizmu socjalistycznego zdają się raz lepiej, raz gorzej te idee realizo-
wać, w niektórych wypadkach w udany sposób wpisując się we współczesne trendy
użytkowania miasta. Dziedzictwo socrealizmu, zwłaszcza pod względem całościowego,
planowego spojrzenia na organizm miejski, w tym w szczególności na jego kompozycję
plastyczną, stawia nas także przed niewygodnym pytaniem o współczesną kondycję stra-
tegii urbanistycznej stolicy i estetyki miasta.
79 We wczesnych latach 50. mało kto posiadał prywatny samochód, jednak przeświadczenie o tym, że rozwój prywatnej
motoryzacji jest tylko kwestią czasu, towarzyszyło ówczesnym dyskusjom urbanistycznym. Plany MDM zakładały
(niezrealizowane ostatecznie), że w dzielnicy wybudowane zostaną 22 garaże podziemne na 25 samochodów każdy,
sieć parkingów i postojów dla taksówek. Licząc się z realiami czasu, projektanci zaplanowali jednak, że w pierwszym
etapie (1950-1951) budowy MDM wykonany zostanie tylko jeden z tych garaży. SIGALIN, „Marszałkowska Dzielni-
ca... ”, s. 5 i s. 8.
80 Traktowanej na odcinku między Królewską i Alejami Jerozolimskimi jako „Plac Główny Marszałkowskiej”. „Tu
w sąsiedztwie skrzyżowania z Al. Jerozolimskimi [...] jest teren kulminacji kompozycji tej centralnej dzielnicy miasta.
Powstaje plac o szerokości ponad 120 m., a długości ok. 1 km - teren szczytowych momentów manifestacji masowych
społeczeństwa.”, „Plan odbudowy i przebudowy stolicy, czerwiec 1949 r.”, [w:] Odbudowa Warszawy..., t. 2, s. 361.
81 „Należy przy tym pamiętać o społecznej funkcji arterii i placów miejskich jako terenów, przez które przelewają się
codziennie masy ludności, jako widowni z której masy przeżywają swe miasto.” OSTROWSKI, op. cit, s. 3.
82 Aleksandra Stępień zapytuje „czy socrealizm to już element naszej miejskiej tożsamości, czy jeszcze obcy ideowo
wtręt w dawnej tkance Warszawy?” Aleksandra STĘPIEŃ, „Oswoić socrealizm”, Portal Respublica Nowa, 28 X 2011,
http://publica.pl/teksty/oswoic-socrealizm [dostęp 18 12014],
Krzysztof Mordyński
Ponieważ kulminacyjny moment wspólnego przeżywania radości podczas pochodów
musiał, siłą rzeczy, „realizować się pieszo”, to właśnie ta forma przemieszczania się otrzy-
mała w socrealistycznym mieście priorytet i to do niej dostosowana została kompozycja
urbanistyczna. Używanie prywatnych samochodów79 oznaczałoby zresztą większą nieza-
leżność, możliwość wyboru, zindywidualizowanie przeciwne idei jedności, eksponowa-
nej wówczas siły płynącej z umasowienia: masowych pochodów, masowego poparcia,
masowego sportu.
Wielkie arterie, które tworzą szkielet ulic krystalizujących plan Warszawy, mają obec-
nie przede wszystkim znaczenie komunikacyjne, zgodnie z pierwotnymi planami sprzed
1949 r. Gdy je budowano w latach 50., prymat tej funkcji nie był wcale tak jednoznaczny,
a w wypadku ulicy Marszałkowskiej możemy założyć, że komunikacja wcale nie była
priorytetem, podobnie jak to miało miejsce w odniesieniu do placu Konstytucji,
o czym była mowa wyżej. Główna ulica Warszawy, Marszałkowska jako wielki plac, peł-
nić miała przede wszystkim rolę trasy pochodów80. Inne arterie zawdzięczały swą szero-
kość także względom kompozycyjnym (odpowiednia proporcja wysokości zabudowy do
szerokości ulicy), reprezentacyjnym (określenie rangi poprzez stopniowanie szerokości
tras), emocjonalnym (jako elementu dumy mieszkańca81) higienicznym (zapewnienie do-
świetlenia obrzeżnej zabudowy) a być może także militarnym.
Współcześnie dziedzictwo socrealizmu stawia nas przed problemem historycznych
znaczeń i prób adaptacji użytkowej oraz mentalnej82. Z jednej strony nasza obecna wiedza
o okresie stalinizmu i usiłowaniach wykorzystania architektury i urbanistyki do legitymi-
zacji władzy komunistycznej odstręcza współczesne społeczeństwo od budowlanego i ar-
tystycznego dziedzictwa okresu realizmu socjalistycznego. Z drugiej strony propagowane
60 lat temu treści stają się dla nowych pokoleń coraz mniej czytelne, a w starciu z mijają-
cym czasem, okazują swą koniunkturalną słabość. Pozostaje natomiast mowa form prze-
strzennych, wyrażających już nie tyle ideologię, co zbiór nieśmiertelnych - gdyż
naturalnych - idei kształtowania miasta: łączności, ciągłości, harmonii. Założenia urbani-
styczne okresu realizmu socjalistycznego zdają się raz lepiej, raz gorzej te idee realizo-
wać, w niektórych wypadkach w udany sposób wpisując się we współczesne trendy
użytkowania miasta. Dziedzictwo socrealizmu, zwłaszcza pod względem całościowego,
planowego spojrzenia na organizm miejski, w tym w szczególności na jego kompozycję
plastyczną, stawia nas także przed niewygodnym pytaniem o współczesną kondycję stra-
tegii urbanistycznej stolicy i estetyki miasta.
79 We wczesnych latach 50. mało kto posiadał prywatny samochód, jednak przeświadczenie o tym, że rozwój prywatnej
motoryzacji jest tylko kwestią czasu, towarzyszyło ówczesnym dyskusjom urbanistycznym. Plany MDM zakładały
(niezrealizowane ostatecznie), że w dzielnicy wybudowane zostaną 22 garaże podziemne na 25 samochodów każdy,
sieć parkingów i postojów dla taksówek. Licząc się z realiami czasu, projektanci zaplanowali jednak, że w pierwszym
etapie (1950-1951) budowy MDM wykonany zostanie tylko jeden z tych garaży. SIGALIN, „Marszałkowska Dzielni-
ca... ”, s. 5 i s. 8.
80 Traktowanej na odcinku między Królewską i Alejami Jerozolimskimi jako „Plac Główny Marszałkowskiej”. „Tu
w sąsiedztwie skrzyżowania z Al. Jerozolimskimi [...] jest teren kulminacji kompozycji tej centralnej dzielnicy miasta.
Powstaje plac o szerokości ponad 120 m., a długości ok. 1 km - teren szczytowych momentów manifestacji masowych
społeczeństwa.”, „Plan odbudowy i przebudowy stolicy, czerwiec 1949 r.”, [w:] Odbudowa Warszawy..., t. 2, s. 361.
81 „Należy przy tym pamiętać o społecznej funkcji arterii i placów miejskich jako terenów, przez które przelewają się
codziennie masy ludności, jako widowni z której masy przeżywają swe miasto.” OSTROWSKI, op. cit, s. 3.
82 Aleksandra Stępień zapytuje „czy socrealizm to już element naszej miejskiej tożsamości, czy jeszcze obcy ideowo
wtręt w dawnej tkance Warszawy?” Aleksandra STĘPIEŃ, „Oswoić socrealizm”, Portal Respublica Nowa, 28 X 2011,
http://publica.pl/teksty/oswoic-socrealizm [dostęp 18 12014],