552

Krzysztof Mordyński

ulicą Świętokrzyską. Wciąż mamy tu do czynienia z przestrzenią otwartą i wysoką zabu-
dową, ale skomponowaną według odmiennych zasad. Budowla jest jedna, usytuowana
osiowo względem okolicznych ulic63, a rozległa przestrzeń wokół sprowadzona została
do roli wielkiego placu. W ciągu dwóch lat od 1950 r. zmniejszyła się także liczba placów
i osi przecinających Marszałkowską. Takie uproszczenie przebiegu arterii wynikło z chęci
podkreślenia głównej dominanty, wyeliminowania konkurencyjnych akcentów. Z planu
został skreślony plac wokół PAST-y, „oś ministerialna”, zrezygnowano także z wieżowca
projektowanego na placu Konstytucji.
Za generalną zasadę zastosowaną na ulicy Marszałkowskiej należy uznać wzrastanie
skali zabudowy zgodnie z ruchem w kierunku dominanty. Wzrost nie odbywał się w spo-
sób ciągły, podwyższanie i obniżanie wysokości budynków miało urozmaicać obraz ulicy.
Hierarchia zaznaczona została poprzez rozlokowanie odpowiednich akcentów, z których
każdy, odpowiednio umieszczony na trasie ku centrum „sygnalizowałby zbliżanie się do
wielkiego miasta”64. Szczególnie czytelny wyraz otrzymały oba krańcowe wloty głównej
arterii oznaczone za pomocą gigantycznych rogatek. Północy wjazd w ulicę Nowotki (pół-
nocne przedłużenie Marszałkowskiej) odbywał się poprzez dwa bliźniacze budynki na-
kryte czterospadowym dachem z belwederkiem na szczycie. Następnie skala zabudowy
rosła, formując wielkomiejski korytarz. Kolejne wahania zabudowy prowadziły poprzez
różne monumentalne, zielone i kameralne akcenty aż do ulicy Marszałkowskiej za Ogro-
dem Saskim, gdzie skala budynków ponownie rosła, a zabudowa stawała się bardziej
zwarta.
Południowy wlot na poszerzony fragment Marszałkowskiej odbywał się z placu Kon-
stytucji poprzez dwa monumentalne portyki. Stanowią one bardzo silne kierunkowe
otwarcie z wnętrza placu prowadzące ku dominancie miasta. Podobnie jak od strony pół-
nocnej, tutaj także, wraz ze zbliżaniem się do centrum, zabudowa stawała się bardziej
zwarta formując wysoki korytarz. To wyciszenie akcentów i zrezygnowanie z osi widoko-
wych po drodze do dominanty, miało na celu wzmocnienie ostatecznego efektu, gdy nagle
- po dłuższej chwili wędrówki jednostajnie uformowanym korytarzem - przechodzień
trafiał na rozległą otwartą przestrzeń, gigantyczny plac z olbrzymim, najwyższym w kraju
budynkiem. Projektowana wokół Pałacu zabudowa o zunifikowanych formach, ostatecz-
nie niezrealizowana w socrealistycznej szacie, także miała podkreślać jego wyjątkowość.
W ten sposób starano się stworzyć założenie dominujące przestrzennie zarówno horyzon-
talnie, jak i wertykalnie. Pałac Kultury widoczny jest z dużej odległości, a troską urbani-
stów było takie rozplanowanie systemu dróg, aby stanowił zamknięcie perspektywy
każdej trasy wlotowej do miasta. Majaczący na dalekim planie wieżowiec, trwały element
krajobrazu miejskiego wszystkich dzielnic oraz śródmiejskiej kompozycji urbanistycznej,
był elementem spajającym i hierarchizującym każde założenie Warszawy65. Jego rolą była
absolutna, wyłączna dominacja.

63 Portyki główne PKiN wypadają na osi ulic: Złotej, Pankiewicza, Bagno, skrajne portyki pawilonów bocznych na osi
ulic: Chmielnej, Sienkiewicza i Siennej.
64 TWORKOWSKI, „Kształtowanie przestrzenne..s. 118. Efekt zbliżania się do „wielkiego miasta” i jego dominanty
sprawdzano w praktyce poprzez objazdy wykonywane samochodem. Relację z takiej kontrolnego przejazdu z 1953 r.
zamieszcza Józef Sigalin, wówczas Naczelny Architekta m.st. Warszawy. SIGALIN, Warszawa 1944-1980..., t. 2,
s. 461-478.
65 „Zamek wzniesiony na wzgórzu, widoczny z kilku ulic i placów, wieża kościelna czy ratuszowa w małym miasteczku,
wieża Wawelu w Krakowie, sylweta Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie czy wieży Eiffla, kopuła Sacre Coeur w Paryżu
- stanowią akcenty wiążące wiele wnętrz w tych miastach, od drobnych ulic aż do rozległych placów czy nabrzeżnych