DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.47077#0019
Stanisław Cynarski
Kraków
Program polityczny sarmatyzmu
Sarmatyzm jest pojęciem bardzo złożonym i obejmuje różnorodne zjawiska występujące
w literaturze, sztuce, ideologii, świadomości społecznej i politycznej oraz obyczajowości
społeczeństwa polskiego okresu od XVI do XVIII wieku. Te zjawiska kulturowe były
wynikiem przeobrażeń i zmian, które wiodły od geograficznych określeń i mitu o sarmac-
kim rodowodzie Polaków do wytworzenia się owego zespołu cech, postaw, wyobrażeń
i obyczajowości, które określamy mianem sarmatyzmu.
Ustalono już, że próby wyprowadzenia rodowodu poszczególnych narodów z czasów
antycznych czy nawet biblijnych nie było bynajmniej polską specyfiką. We Francji istniał
frankogallizm, w Szwecji, zwłaszcza w czasach Gustawa Adolfa nordyzm, Anglików wy-
prowadzano od Trojan. Niemcy nawiązywali do plemion germańskich walczących
z Rzymem. Poglądy te nie stały się jednak podstawą tego typu ideologii, jaką był w Polsce
sarmatyzm *. Jedynie w Wenecji mit o osiedleniu się uchodźców trojańskich stanowił
podbudowę ideologii republikańskiej i służył podkreśleniu szczególnej roli rodów patry-
cjuszowskich
Bez wątpienia do ugruntowania się mitu o sarmackim rodowodzie szlachty polskiej
przyczyniły się nie tylko wpływy renesansu ale także zmiany polityczne jakie zaszły
w Europie XVI wieku. Wiek ten przyniósł odrodzenie się w Europie idei imperialnych,
które rozwijały się w trzech ośrodkach: na dworze Karola V, w Moskwie i w Porcie Otto-
mańskiej. Krąg ludzi związanych z cesarzem Karolem V, a zwłaszcza jego kanclerz
Gattinara sformułował program odbudowy cesarstwa na wzór antyczny3.
Sułtan Sulejman Wspaniały tytułował się królem królów, cesarzem Bizancjum, pa-
nem Egiptu, Azji i Europy i władcą mórz. W dążeniach Sulejmana dostrzega się chęć
podboju Italii i innych prowincji dawnego zachodniego cesarstwa w celu odbudowy jedno-
litego władztwa na wzór starożytnego Rzymu. Stąd też głębokie uwikłanie się Turcji
w sprawy europejskie ze szkodą dla możliwości jej ekspansji w Azji *.
W pismach mnicha pskowskiego Filotea w czasach Wasyla III (1505—1533) zostały
sformułowane pretensje uniwersalistyczne Moskwy jako trzeciego Rzymu. Według Filo-
tea pierwszy Rzym upadł w wyniku herezji, drugi, czyli Bizancjum, z powodu zdrady
wiary na skutek unii florenckiej, za co karą było zdobycie Konstantynopola przez Turków-
Prawdziwą dziedziczką tradycji rzymskich jest Moskwa jako centrum prawdziwej wiary,
15
Kraków
Program polityczny sarmatyzmu
Sarmatyzm jest pojęciem bardzo złożonym i obejmuje różnorodne zjawiska występujące
w literaturze, sztuce, ideologii, świadomości społecznej i politycznej oraz obyczajowości
społeczeństwa polskiego okresu od XVI do XVIII wieku. Te zjawiska kulturowe były
wynikiem przeobrażeń i zmian, które wiodły od geograficznych określeń i mitu o sarmac-
kim rodowodzie Polaków do wytworzenia się owego zespołu cech, postaw, wyobrażeń
i obyczajowości, które określamy mianem sarmatyzmu.
Ustalono już, że próby wyprowadzenia rodowodu poszczególnych narodów z czasów
antycznych czy nawet biblijnych nie było bynajmniej polską specyfiką. We Francji istniał
frankogallizm, w Szwecji, zwłaszcza w czasach Gustawa Adolfa nordyzm, Anglików wy-
prowadzano od Trojan. Niemcy nawiązywali do plemion germańskich walczących
z Rzymem. Poglądy te nie stały się jednak podstawą tego typu ideologii, jaką był w Polsce
sarmatyzm *. Jedynie w Wenecji mit o osiedleniu się uchodźców trojańskich stanowił
podbudowę ideologii republikańskiej i służył podkreśleniu szczególnej roli rodów patry-
cjuszowskich
Bez wątpienia do ugruntowania się mitu o sarmackim rodowodzie szlachty polskiej
przyczyniły się nie tylko wpływy renesansu ale także zmiany polityczne jakie zaszły
w Europie XVI wieku. Wiek ten przyniósł odrodzenie się w Europie idei imperialnych,
które rozwijały się w trzech ośrodkach: na dworze Karola V, w Moskwie i w Porcie Otto-
mańskiej. Krąg ludzi związanych z cesarzem Karolem V, a zwłaszcza jego kanclerz
Gattinara sformułował program odbudowy cesarstwa na wzór antyczny3.
Sułtan Sulejman Wspaniały tytułował się królem królów, cesarzem Bizancjum, pa-
nem Egiptu, Azji i Europy i władcą mórz. W dążeniach Sulejmana dostrzega się chęć
podboju Italii i innych prowincji dawnego zachodniego cesarstwa w celu odbudowy jedno-
litego władztwa na wzór starożytnego Rzymu. Stąd też głębokie uwikłanie się Turcji
w sprawy europejskie ze szkodą dla możliwości jej ekspansji w Azji *.
W pismach mnicha pskowskiego Filotea w czasach Wasyla III (1505—1533) zostały
sformułowane pretensje uniwersalistyczne Moskwy jako trzeciego Rzymu. Według Filo-
tea pierwszy Rzym upadł w wyniku herezji, drugi, czyli Bizancjum, z powodu zdrady
wiary na skutek unii florenckiej, za co karą było zdobycie Konstantynopola przez Turków-
Prawdziwą dziedziczką tradycji rzymskich jest Moskwa jako centrum prawdziwej wiary,
15