DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.47077#0171
Ewa Smulikowska
Warszawa
Portret sarmacki stanu duchownego w Polsce
Powyższe sformułowanie tematu, zaproponowano przez organizatorów seminarium, wy-
maga na wstępie ustosunkowania się do samego pojęcia sarmatyzmu, jego granic czaso-
wych, jak również do znanych definicji zjawiska kulturowego i artystycznego, które
nazywamy stylem sarmatyzmu. Przy różnych okazjach wypowiedziano na ten temat
już wiele istotnych uwag, zjawisko to bowiem od dawna fascynuje badaczy z różnych
dyscyplin humanistycznych. Weszło także w obieg sporo definicji tego fenomenu, często
reprezentujących szeroki wachlarz postaw ideowych autorów, a niekiedy także dialektycz-
nych przemian ich poglądów.
Nie wdając się w polemiki pragnę zadeklarować, iż opowiadam się za szerokim rozu-
mieniem pojęcia sarmatyzmu — obejmującego całokształt zjawisk występujących w świa-
domości politycznej, religijnej, kulturalnej oraz obyczajowej społeczności szlacheckiej
w dawnej Rzeczypospolitej, w okresie od końca XVI do XVIII wieku włącznie. Z kolei
pod określeniem stylu sarmatyzmu rozumiem styl życia tejże społeczności, powszechnie
przyjęty i zaakceptowany, typowy dla jej przedstawicieli. W dziedzinie sztuk plastycz-
nych termin „sarmacki” oznacza więc dla mnie, podobnie jak dla większości badaczy,
różnorodny zespół cech artystycznych, reprezentujący sferę ideologii, kulturę, obyczaje
i gust warstwy szlacheckiej, wytworzony w Polsce epoki kontrreformacji i baroku oraz
podbudowany mitologią rycerską. Ten zespół cech wyrósł wprawdzie w oparciu o wzory
sztuki zachodnio- i środkowoeuropejskiej, przetworzony został jednak w duchu swoj-
szczyzny i megalomanii narodowej, jak również silnie zaprawiony elementami oriental-
nymi. Styl sarmacki w ciągu XVII wieku stał się zjawiskiem w polskiej kulturze tak
potężnym i atrakcyjnym, iż integrując kulturalnie wszystkie, niejednolite pod wzglę-
dem etnicznym regiony Rzeczypospolitej, oddziałał jednocześnie w sposób wyrazisty na
obszar krajów ościennych. Styl ten przejawił się we wszystkich dziedzinach aktywności
kulturalno-artystycznej, najwyraźniej jednak odzwierciedlił się w malarstwie, szczegól-
nie portretowym oraz w rzemiośle artystycznym *.
Portret sarmacki, jak się przyjmuje, ukształtował się w Polsce końca XVI wieku pod
wpływem reprezentacyjnego portretu renesansowego (głównie środkowoeuropejskiego,
ale także i włoskiego), jego zaś największy, choć niejednolity rozwój, w którym można
wyodrębnić kilka okresów, przypada na wdek XVII i XVIII, podczas gdy etap epigoń-
167
Warszawa
Portret sarmacki stanu duchownego w Polsce
Powyższe sformułowanie tematu, zaproponowano przez organizatorów seminarium, wy-
maga na wstępie ustosunkowania się do samego pojęcia sarmatyzmu, jego granic czaso-
wych, jak również do znanych definicji zjawiska kulturowego i artystycznego, które
nazywamy stylem sarmatyzmu. Przy różnych okazjach wypowiedziano na ten temat
już wiele istotnych uwag, zjawisko to bowiem od dawna fascynuje badaczy z różnych
dyscyplin humanistycznych. Weszło także w obieg sporo definicji tego fenomenu, często
reprezentujących szeroki wachlarz postaw ideowych autorów, a niekiedy także dialektycz-
nych przemian ich poglądów.
Nie wdając się w polemiki pragnę zadeklarować, iż opowiadam się za szerokim rozu-
mieniem pojęcia sarmatyzmu — obejmującego całokształt zjawisk występujących w świa-
domości politycznej, religijnej, kulturalnej oraz obyczajowej społeczności szlacheckiej
w dawnej Rzeczypospolitej, w okresie od końca XVI do XVIII wieku włącznie. Z kolei
pod określeniem stylu sarmatyzmu rozumiem styl życia tejże społeczności, powszechnie
przyjęty i zaakceptowany, typowy dla jej przedstawicieli. W dziedzinie sztuk plastycz-
nych termin „sarmacki” oznacza więc dla mnie, podobnie jak dla większości badaczy,
różnorodny zespół cech artystycznych, reprezentujący sferę ideologii, kulturę, obyczaje
i gust warstwy szlacheckiej, wytworzony w Polsce epoki kontrreformacji i baroku oraz
podbudowany mitologią rycerską. Ten zespół cech wyrósł wprawdzie w oparciu o wzory
sztuki zachodnio- i środkowoeuropejskiej, przetworzony został jednak w duchu swoj-
szczyzny i megalomanii narodowej, jak również silnie zaprawiony elementami oriental-
nymi. Styl sarmacki w ciągu XVII wieku stał się zjawiskiem w polskiej kulturze tak
potężnym i atrakcyjnym, iż integrując kulturalnie wszystkie, niejednolite pod wzglę-
dem etnicznym regiony Rzeczypospolitej, oddziałał jednocześnie w sposób wyrazisty na
obszar krajów ościennych. Styl ten przejawił się we wszystkich dziedzinach aktywności
kulturalno-artystycznej, najwyraźniej jednak odzwierciedlił się w malarstwie, szczegól-
nie portretowym oraz w rzemiośle artystycznym *.
Portret sarmacki, jak się przyjmuje, ukształtował się w Polsce końca XVI wieku pod
wpływem reprezentacyjnego portretu renesansowego (głównie środkowoeuropejskiego,
ale także i włoskiego), jego zaś największy, choć niejednolity rozwój, w którym można
wyodrębnić kilka okresów, przypada na wdek XVII i XVIII, podczas gdy etap epigoń-
167