DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.47077#0047
Adam Małkiewicz
Kraków
Co to jest „portret sarmacki”?
Kilka uwag na temat terminologii
Kiedy przed dwoma laty Uzgadniano zakres problematyki obecnego seminarium, nie
precyzując jednak jego tematu, w kuluarach, został przekornie ukuty nieoficjalny tytuł
„Portret sarmacki w krajach Europy Środkowo-Wschodniej”. Świadomie zawarta w nim
sprzeczność między tak rozległym zakresem geograficznym tego zjawiska artystycznego,
a sugerowanym przez przydawkę „sarmacki” ograniczeniem go do terenów dawnej
Rzeczypospolitej wynika z faktu, że tylko historycy sztuki polskiej dysponują specjalnym
terminem, określającym tę specyficzną odmianę malarstwa portretowego. Próba włącze-
nia w zakres pojęcia „portret sarmacki” także dzieł powstałych w innych krajach, w ra-
mach odmiennych kultur narodowych, wymaga jednak wcześniejszego uświadomienia
sobie jego dotychczasowej zawartości znaczeniowej i przydatności badawczej.
Historycy sztuki długo traktowali nowożytny portret polski głównie jako źródło
ikonograficzne, raczej rzadko analizując warstwę artystyczną wybitniejszych egzempla-
rzy. Szersze zainteresowanie się masową produkcją portretową epoki baroku jako zjawis-
kiem artystycznym i kulturalnym nastąpiło dopiero po II Wojnie Światowej. Niewątpli-
wie wpłynęły na to także pewne okoliczności zewnętrzne. W wyniku reformy rolnej dwor-
skie i pałacowe galerie przodków zostały przejęte do zbiorów muzealnych i tam szerzej
Udostępnione, tak w ramach stałych ekspozycji, jak i w tematycznych wystawach (np. por-
trety z pałacu Sanguszków w G-umniskach, wystawiane w r. 1947 w Tarnowie i Krako-
wie), co ułatwiło prowadzenie studiów. Równocześnie próby niektórych historyków sztuki
przyjęcia marksistowskiej postawy badawczej, rozumianej w sposób uproszczony i zwul-
garyzowany, sprzyjały takiemu zwrotowi zainteresowań. Aczkolwiek bowiem „portret
sarmacki” rozwijał się w apriorycznie Uznanej za „wsteczną” (a więc nie,zasługującą
na większą uwagę) epoce baroku, to jednak korzeniami swymi sięgał „postępowej” epoki
renesansu. Jako świecki gatunek malarstwa nie kojarzył się ze „wsteczną” ideologią kontr-
reformacji, a jego funkcja ikonograficzna determinowała realistyczną — a więc „postę-
pową” — postawę twórców. Malowany przez lokalnych artystów dla miejscowego od-
biorcy mógł być uznany za ważne ogniwo nurtu rodzimego w sztuce polskiej, w przeciwień-
stwie do dzieł kręgu dworskiego, grzeszących kosmopolityczną zależnością od różnych
kierunków malarstwa zachodnioeuropejskiego. Co prawda przeznaczony był przede
wszystkim dla klasy szlacheckiej, to jednak jego twórcy wywodzili się z „postępowego”
43
Kraków
Co to jest „portret sarmacki”?
Kilka uwag na temat terminologii
Kiedy przed dwoma laty Uzgadniano zakres problematyki obecnego seminarium, nie
precyzując jednak jego tematu, w kuluarach, został przekornie ukuty nieoficjalny tytuł
„Portret sarmacki w krajach Europy Środkowo-Wschodniej”. Świadomie zawarta w nim
sprzeczność między tak rozległym zakresem geograficznym tego zjawiska artystycznego,
a sugerowanym przez przydawkę „sarmacki” ograniczeniem go do terenów dawnej
Rzeczypospolitej wynika z faktu, że tylko historycy sztuki polskiej dysponują specjalnym
terminem, określającym tę specyficzną odmianę malarstwa portretowego. Próba włącze-
nia w zakres pojęcia „portret sarmacki” także dzieł powstałych w innych krajach, w ra-
mach odmiennych kultur narodowych, wymaga jednak wcześniejszego uświadomienia
sobie jego dotychczasowej zawartości znaczeniowej i przydatności badawczej.
Historycy sztuki długo traktowali nowożytny portret polski głównie jako źródło
ikonograficzne, raczej rzadko analizując warstwę artystyczną wybitniejszych egzempla-
rzy. Szersze zainteresowanie się masową produkcją portretową epoki baroku jako zjawis-
kiem artystycznym i kulturalnym nastąpiło dopiero po II Wojnie Światowej. Niewątpli-
wie wpłynęły na to także pewne okoliczności zewnętrzne. W wyniku reformy rolnej dwor-
skie i pałacowe galerie przodków zostały przejęte do zbiorów muzealnych i tam szerzej
Udostępnione, tak w ramach stałych ekspozycji, jak i w tematycznych wystawach (np. por-
trety z pałacu Sanguszków w G-umniskach, wystawiane w r. 1947 w Tarnowie i Krako-
wie), co ułatwiło prowadzenie studiów. Równocześnie próby niektórych historyków sztuki
przyjęcia marksistowskiej postawy badawczej, rozumianej w sposób uproszczony i zwul-
garyzowany, sprzyjały takiemu zwrotowi zainteresowań. Aczkolwiek bowiem „portret
sarmacki” rozwijał się w apriorycznie Uznanej za „wsteczną” (a więc nie,zasługującą
na większą uwagę) epoce baroku, to jednak korzeniami swymi sięgał „postępowej” epoki
renesansu. Jako świecki gatunek malarstwa nie kojarzył się ze „wsteczną” ideologią kontr-
reformacji, a jego funkcja ikonograficzna determinowała realistyczną — a więc „postę-
pową” — postawę twórców. Malowany przez lokalnych artystów dla miejscowego od-
biorcy mógł być uznany za ważne ogniwo nurtu rodzimego w sztuce polskiej, w przeciwień-
stwie do dzieł kręgu dworskiego, grzeszących kosmopolityczną zależnością od różnych
kierunków malarstwa zachodnioeuropejskiego. Co prawda przeznaczony był przede
wszystkim dla klasy szlacheckiej, to jednak jego twórcy wywodzili się z „postępowego”
43