DOI Artikel:
Bednarska, Jadwiga: Z dziejów polskiej ilustracji panegirycznej l połowy XVII wieku – problematyka formalna
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14539#0075
Z DZIEJÓW POLSKIEJ ILUSTRACJI PANEGIRYCZNEJ ! POŁOWY XVII WIEKU
71
w jakiś sposób nawiązywały do heraldyki, mianowicie do klejnotów herbowych bohaterów pane-
giryków. Ścisły związek między tematyką sięgającą do wątków antycznych oraz heraldyką, która
obok treści klasycznych wybija się na czoło zagadnień, można uznać za jedną z charakterystycznych
cech polskiej ilustracji panegirycznej.
Niezwykle ważną w doborze tematów polskiej ilustracji panegirycznej była rola odbiorców —
bohaterów panegiryków. Dążenie autorów ideowych koncepcji rycin i ich realizatorów, czyli ry-
towników, do zdobycia uznania w oczach głównych odbiorców, wywierało przemożny wpływ zarówno
na treść ilustracji objaśniających tekst, jak również na interpretację wybranych tematów. Naczelną
ideę stanowiła gloryfikacja króla lub jego rodziny, a także przedstawicieli różnych rodów magnackich
i szlacheckich. Wizualnym znakiem tych dążeń była apoteoza klejnotu rodowego — herbu, który
dzięki stosowanym symetrycznym układom kompozycyjnym rycin stanowi centralny akcent, a zarazem
jeden z najbardziej istotnych elementów tej ilustracji.
Akcentując dominującą rolę heraldyki w literaturze panegirycznej i w zdobiących ją ilustracjach,
należy zadać pytanie, czy silne podkreślenie treści heraldycznych w tych wyobrażeniach było
wyłącznie specyfiką polską. Heraldyka bowiem odgrywała doniosłą rolę również w dziełach emble-
matycznych, powstałych w różnych krajach zachodnioeuropejskich, zwłaszcza zbiorach imprez, by
wymienić tylko dzieło P. Fabriciusa Delie allusioni imprese et emblemi z 1588, w którym we
wszystkich imprezach powtarza się herb Grzegorza XIII19. Podobnie C. Camilli w zbiorze imprez
wydanym w 1586 nawiązuje do heraldyki w imprezach rodu Orsinich20. W jednym z najbardziej
popularnych dzieł Le imprese illustri H. Ruscellego niemal wszystkie ikony posiadają herby oso-
bistości, którym są dedykowane poszczególne imprezy, przy czym herby te są usytuowane w dolnej
części ornamentalnych obramień21. Treści heraldyczne odgrywają też niemałą rolę w dziełach
emblematycznych A. Bocchiusa, J. Typotiusa, L. Contile i innych22. W świetle badań Heckschera
i Wirtha heraldyka odgrywała także wielką rolę w emblematyce francuskiej. Podobnie jak w pa-
negirycznej ilustracji polskiej liczne panegiryki francuskie, szczególnie pisane na cześć panujących
władców, były ozdabiane rycinami, w których ważną rolę odgrywały dewizy, bazujące na wątkach
heraldycznych23. Przykłady w emblematyce zachodnioeuropejskiej, zwłaszcza włoskiej i francuskiej,
dowodzą, że umieszczanie herbów w obrębie ikonów emblematów nie jest zjawiskiem odosobnionym,
jednakże na terenie rodzimym jest nieomal regułą.
Materiał ilustracyjny można podzielić na pewne grupy. Pierwszą stanowią przedstawienia emble-
matyczne, np. emblematy, imprezy czy dewizy, tworzące zespoły zbliżone do programów emblemo-
wych24, dalej do tzw, serii emblemowych25 względnie do tzw. układów egzegetycznych26. W dru-
giej grupie przedstawienia emblematyczne są w sposób zupełnie wyraźny zestawione z personifikacjami27,
19 Dzieło to wydano w Rzymie.
20 C. Camilli, Imprese illustri, Venezia 1586. cz. 1. s. 112, i cz. 2, s. 6; por. Volkmann, op. cit., s. 55.
21 Dzieło to wydano w Wenecji w 1584.
22 A. Bocchii Bononensis. Symbolicarum Quaestionum de universo génère, quas serio ludebat libri V, Bononiae
1574: np. symbolum nr 33. 146. 129, 132 i 218; J. Typotius, Symbola varia diversorum Principum____ t. 2. Praga'
1602, s. 88 i 128; L. Contile, Ragionamento... delie Imprese____ Pavia 1574, odwrocie k. 100 (por. Praz, op. cit.,
t. 1, s. 39 i 76. oraz Volkmann. op. cit., s. 45, 58-59).
23 Np. A. Valladier, Labyrinthe Royale de l'Hercule Gaulois triomfant... Henry IV Roy de France____ Avignon
1600; C. Vivanti, Henry IV, the Gallic Hercules, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes", XXX, 1967,
tabl. 19. 20. 22a i 22b; J. Dorât, M agnificentissimi spectaculi a Regina Regum Maire... In Henrici Régis Poloniae...
gratulationem descriptio, Paris 1573; odwrocie nie liczbowanej karty B4.
24 O istnieniu programu emblemowego mówimy wtedy, gdy grupa emblematów jest powiązana ze sobą za pomocą
jakiegoś głównego tematu. Istnieje jeszcze inny typ programu emblemowego polegający na tym, że grupa emblematów
mających pomiędzy sobą powiązania tematyczne nie wykazuje bliższych związków z centralną sceną, wyobrażającą np.
jakąś personifikację (Heckscher-Wirth, op. cit., szp. 194-196).
25 Z serią emblemową mamy do czynienia wtedy, gdy grupa emblematów objaśnia główną nie emblematyczną
scenę i jednocześnie realizuje własny program tematyczny (Heckscher-Wirth, op. cit., szp. 204-205).
26 Typ egzegetyczny polega na tym, że grupa emblematów objaśnia i komentuje główne nie emblematyczne przed-
stawienie (Heckscher-Wirth. Emblem, szp. 199-204).
27 w wyobrażeniu alegorycznym treści abstrakcyjne istniejące jedynie w ludzkiej myśli, zostały przedstawione za po-
mocą środków obrazowych, np. pod postacią personifikacji (J. Held, Allégorie, [w:] Reallexikon, t. 1, Stuttgart 1937,
s. 346-349).
71
w jakiś sposób nawiązywały do heraldyki, mianowicie do klejnotów herbowych bohaterów pane-
giryków. Ścisły związek między tematyką sięgającą do wątków antycznych oraz heraldyką, która
obok treści klasycznych wybija się na czoło zagadnień, można uznać za jedną z charakterystycznych
cech polskiej ilustracji panegirycznej.
Niezwykle ważną w doborze tematów polskiej ilustracji panegirycznej była rola odbiorców —
bohaterów panegiryków. Dążenie autorów ideowych koncepcji rycin i ich realizatorów, czyli ry-
towników, do zdobycia uznania w oczach głównych odbiorców, wywierało przemożny wpływ zarówno
na treść ilustracji objaśniających tekst, jak również na interpretację wybranych tematów. Naczelną
ideę stanowiła gloryfikacja króla lub jego rodziny, a także przedstawicieli różnych rodów magnackich
i szlacheckich. Wizualnym znakiem tych dążeń była apoteoza klejnotu rodowego — herbu, który
dzięki stosowanym symetrycznym układom kompozycyjnym rycin stanowi centralny akcent, a zarazem
jeden z najbardziej istotnych elementów tej ilustracji.
Akcentując dominującą rolę heraldyki w literaturze panegirycznej i w zdobiących ją ilustracjach,
należy zadać pytanie, czy silne podkreślenie treści heraldycznych w tych wyobrażeniach było
wyłącznie specyfiką polską. Heraldyka bowiem odgrywała doniosłą rolę również w dziełach emble-
matycznych, powstałych w różnych krajach zachodnioeuropejskich, zwłaszcza zbiorach imprez, by
wymienić tylko dzieło P. Fabriciusa Delie allusioni imprese et emblemi z 1588, w którym we
wszystkich imprezach powtarza się herb Grzegorza XIII19. Podobnie C. Camilli w zbiorze imprez
wydanym w 1586 nawiązuje do heraldyki w imprezach rodu Orsinich20. W jednym z najbardziej
popularnych dzieł Le imprese illustri H. Ruscellego niemal wszystkie ikony posiadają herby oso-
bistości, którym są dedykowane poszczególne imprezy, przy czym herby te są usytuowane w dolnej
części ornamentalnych obramień21. Treści heraldyczne odgrywają też niemałą rolę w dziełach
emblematycznych A. Bocchiusa, J. Typotiusa, L. Contile i innych22. W świetle badań Heckschera
i Wirtha heraldyka odgrywała także wielką rolę w emblematyce francuskiej. Podobnie jak w pa-
negirycznej ilustracji polskiej liczne panegiryki francuskie, szczególnie pisane na cześć panujących
władców, były ozdabiane rycinami, w których ważną rolę odgrywały dewizy, bazujące na wątkach
heraldycznych23. Przykłady w emblematyce zachodnioeuropejskiej, zwłaszcza włoskiej i francuskiej,
dowodzą, że umieszczanie herbów w obrębie ikonów emblematów nie jest zjawiskiem odosobnionym,
jednakże na terenie rodzimym jest nieomal regułą.
Materiał ilustracyjny można podzielić na pewne grupy. Pierwszą stanowią przedstawienia emble-
matyczne, np. emblematy, imprezy czy dewizy, tworzące zespoły zbliżone do programów emblemo-
wych24, dalej do tzw, serii emblemowych25 względnie do tzw. układów egzegetycznych26. W dru-
giej grupie przedstawienia emblematyczne są w sposób zupełnie wyraźny zestawione z personifikacjami27,
19 Dzieło to wydano w Rzymie.
20 C. Camilli, Imprese illustri, Venezia 1586. cz. 1. s. 112, i cz. 2, s. 6; por. Volkmann, op. cit., s. 55.
21 Dzieło to wydano w Wenecji w 1584.
22 A. Bocchii Bononensis. Symbolicarum Quaestionum de universo génère, quas serio ludebat libri V, Bononiae
1574: np. symbolum nr 33. 146. 129, 132 i 218; J. Typotius, Symbola varia diversorum Principum____ t. 2. Praga'
1602, s. 88 i 128; L. Contile, Ragionamento... delie Imprese____ Pavia 1574, odwrocie k. 100 (por. Praz, op. cit.,
t. 1, s. 39 i 76. oraz Volkmann. op. cit., s. 45, 58-59).
23 Np. A. Valladier, Labyrinthe Royale de l'Hercule Gaulois triomfant... Henry IV Roy de France____ Avignon
1600; C. Vivanti, Henry IV, the Gallic Hercules, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes", XXX, 1967,
tabl. 19. 20. 22a i 22b; J. Dorât, M agnificentissimi spectaculi a Regina Regum Maire... In Henrici Régis Poloniae...
gratulationem descriptio, Paris 1573; odwrocie nie liczbowanej karty B4.
24 O istnieniu programu emblemowego mówimy wtedy, gdy grupa emblematów jest powiązana ze sobą za pomocą
jakiegoś głównego tematu. Istnieje jeszcze inny typ programu emblemowego polegający na tym, że grupa emblematów
mających pomiędzy sobą powiązania tematyczne nie wykazuje bliższych związków z centralną sceną, wyobrażającą np.
jakąś personifikację (Heckscher-Wirth, op. cit., szp. 194-196).
25 Z serią emblemową mamy do czynienia wtedy, gdy grupa emblematów objaśnia główną nie emblematyczną
scenę i jednocześnie realizuje własny program tematyczny (Heckscher-Wirth, op. cit., szp. 204-205).
26 Typ egzegetyczny polega na tym, że grupa emblematów objaśnia i komentuje główne nie emblematyczne przed-
stawienie (Heckscher-Wirth. Emblem, szp. 199-204).
27 w wyobrażeniu alegorycznym treści abstrakcyjne istniejące jedynie w ludzkiej myśli, zostały przedstawione za po-
mocą środków obrazowych, np. pod postacią personifikacji (J. Held, Allégorie, [w:] Reallexikon, t. 1, Stuttgart 1937,
s. 346-349).