DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.55687#0135
Z „okna Europy" nad Wisłę... Polscy kolekcjonerzy w Sankt Petersburgu
131
III, Botkina i Pawła Tretiakowa. Ten ostatni, po-
czątkowo zainteresowany sztuką rosyjską, aby nie
wchodzić w konkurencję z bratem, za przykładem
Iwana Turgieniewa, przeniósł jednak swoją pasję ku
sztuce zachodniej (od lat 70. XIX wieku), głównie
francuskiej. Po nagłej śmierci brata przekazał zbiory
miastu, które utworzyło z nich w 1893 roku Miej-
ską Galerię Pawła i Sergieja Trietiakowów. W 1925
roku kolekcję podzielono: zbiory sztuki zachodniej,
poprzez Muzeum Współczesnej Sztuki Zachodniej
- pierwsze tego typu na świecie! - trafiły w 1948
roku do moskiewskiego Muzeum im. Puszkina.
Pozycję Moskwy jako wiodącego ośrodka kolek-
cjonerstwa utwierdziła, w początkach następnego
stulecia (w latach 1906-1913), doskonale znana
i opracowana działalność Siergieja Iwanowicza
Szczukina (1854-1936) i Iwana Abramowicza Mo-
rozowa (1871-1921). Historycy sztuki uznają ją za
jeden z ważnych czynników rozwoju sztuki nowo-
czesnej w 1. ćwierci XX wieku. To właśnie w przed-
rewolucyjnej Moskwie, a nie w Paryżu, publiczność
i artyści mogli podziwiać udostępniane przez ko-
lekcjonerów dzieła artystycznej europejskiej awan-
gardy. Upaństwowione po Rewolucji, do 1923 roku
tworzyły Pierwsze i Drugie Muzeum Malarstwa
Zachodniego, po 1928 połączone i pokazywane
w moskiewskiej rezydencji Morozowa, po kolejnym
podziale włączone zostały w roku 1948 do zbiorów
Ermitażu i Muzeum im. Puszkina.
Działalność Polaków doskonale wpisuje się
w tak nakreśloną linię rozwoju kolekcji sztuki
w Rosji. Otwierają ją dwaj wspomniani na wstępie
przedstawiciele kolekcjonerstwa arystokratyczne-
go, na służbie w administracji carskiej.
Emeryk hrabia Hutten-Czapski (1828-1896)
do historii przeszedł jako twórca jednej z najbo-
gatszych kolekcji numizmatycznych na ziemiach
polskich i donator Muzeum Narodowego w Kra-
kowie (1902) - jego zbiory, przekazane Muzeum,
obejmowały ponad 11 tysięcy nuzmizmatów, 3,5
tysiąca rycin, bibliotekę, autografy, ekslibrisy, mapy,
tkaniny, rzemiosło artystyczne, militaria... i pałacyk
z pawilonem ekspozycyjnym.4
Koligacje - małżeństwo z Elżbietą z baronów
Meyendorfów - i duże możliwości finansowe dały
Czapskiemu szansę na rozwijanie pasji kolekcjo-
nerskiej. Po edukacji w Berlinie i Moskwie (gdzie
studiował geologię), wstąpił w 1851 roku na trwa-
jącą prawie 28 lat (do 1879) służbę w rosyjskiej
4 Monumentis Patriae (2006).
administracji. Jak podkreśla monografistka Czap-
skiego, Maria Kocójówna, wybór ten był wyrazem
przekonania - swoiście pojętego „realizmu” - że
przedstawiciel elity z ziem zabranych mógł liczyć
na karierę, „do której miał preferencje z racji uro-
dzenia i wykształcenia”, jedynie w służbie carskiej.5
Najwyższymi stanowiskami, do jakich doszedł, były
funkcje gubernatora Nowogrodu Wielkiego, wice-
gubernatora Petersburga i zarządcy Departamentu
Leśnego Cesarstwa Rosyjskiego. Początkiem ko-
lekcjonerskiej działalności Czapskiego był zakup
w 1853 roku od spadkobierców Pawła Szyszkina
kolekcji numizmatów, zwanych „pomnikami Starej
Rusi”, i rok później analogicznej kolekcji polskiej od
Michała hr. Tyszkiewicza. Jednak - w czym zgodni
są wszyscy badacze - najbogatszym źródłem wzbo-
gacania zbiorów były dublety z Ermitażu i Cesar-
skiej Biblioteki Publicznej. Czy zakupy te podyk-
towane były względami pozaartystycznymi, czy
można potraktować je, jak sugeruje Grzegorz Bą-
biak, jako próbę „odzyskania” zrabowanych przez
carat dzieł sztuki?6 Niewątpliwie Czapski dosko-
nale znał polonica ze zbiorów Ermitażu, ponieważ
jako wolontariusz w latach 1858-1859 uczestni-
czył w ich katalogowaniu. Nie dostarcza to jednak
jednoznacznej odpowiedzi na postawione wyżej
pytanie. Czapski był z całą pewnością ważną posta-
cią w środowisku numizmatyków rosyjskich. Ścisłe
kontakty łączyły go z Aristem Aristowiczem Kuni-
kiem i Julijem Bogdanowiczem Iwersenem, zasłu-
żonymi pracownikami gabinetu numizmatycznego
Cesarskich Zbiorów, historykami numizmatyki
i medalierstwa. Dzięki zgromadzonym w Ermita-
żu materiałom opracował i wydał pięciotomowy
Catalogue de la collection de medailles et monna-
ies polonaises (tomy I, II i III ukazały się w 1871,
1872 i 1880 roku w Petersburgu, tomy IV i V -
w Krakowie w 1891 i 1916 roku, ten ostatni już
po śmierci kolekcjonera), a w 1875 także Удельные,
великокняжеские и царские деньги древней Руси
из собрания графа Гуттен-Чапского. Та publi-
kacja nagrodzona została złotym medalem przez
Cesarskie Rosyjskie Towarzystwo Archeologiczne
w Petersburgu (od 1851 roku był jego członkiem)
i do lat 90. służyła jako podręcznik numizmatyki
rosyjskiej.
Z Petersburgiem związana była także kariera
Cypriana Lachnickiego (1824-1906). Młodość
5 Kocójowa (2006: 23); por.: Kocójowa (1978: 30-31).
6 Bąbiak (2010: 391).
131
III, Botkina i Pawła Tretiakowa. Ten ostatni, po-
czątkowo zainteresowany sztuką rosyjską, aby nie
wchodzić w konkurencję z bratem, za przykładem
Iwana Turgieniewa, przeniósł jednak swoją pasję ku
sztuce zachodniej (od lat 70. XIX wieku), głównie
francuskiej. Po nagłej śmierci brata przekazał zbiory
miastu, które utworzyło z nich w 1893 roku Miej-
ską Galerię Pawła i Sergieja Trietiakowów. W 1925
roku kolekcję podzielono: zbiory sztuki zachodniej,
poprzez Muzeum Współczesnej Sztuki Zachodniej
- pierwsze tego typu na świecie! - trafiły w 1948
roku do moskiewskiego Muzeum im. Puszkina.
Pozycję Moskwy jako wiodącego ośrodka kolek-
cjonerstwa utwierdziła, w początkach następnego
stulecia (w latach 1906-1913), doskonale znana
i opracowana działalność Siergieja Iwanowicza
Szczukina (1854-1936) i Iwana Abramowicza Mo-
rozowa (1871-1921). Historycy sztuki uznają ją za
jeden z ważnych czynników rozwoju sztuki nowo-
czesnej w 1. ćwierci XX wieku. To właśnie w przed-
rewolucyjnej Moskwie, a nie w Paryżu, publiczność
i artyści mogli podziwiać udostępniane przez ko-
lekcjonerów dzieła artystycznej europejskiej awan-
gardy. Upaństwowione po Rewolucji, do 1923 roku
tworzyły Pierwsze i Drugie Muzeum Malarstwa
Zachodniego, po 1928 połączone i pokazywane
w moskiewskiej rezydencji Morozowa, po kolejnym
podziale włączone zostały w roku 1948 do zbiorów
Ermitażu i Muzeum im. Puszkina.
Działalność Polaków doskonale wpisuje się
w tak nakreśloną linię rozwoju kolekcji sztuki
w Rosji. Otwierają ją dwaj wspomniani na wstępie
przedstawiciele kolekcjonerstwa arystokratyczne-
go, na służbie w administracji carskiej.
Emeryk hrabia Hutten-Czapski (1828-1896)
do historii przeszedł jako twórca jednej z najbo-
gatszych kolekcji numizmatycznych na ziemiach
polskich i donator Muzeum Narodowego w Kra-
kowie (1902) - jego zbiory, przekazane Muzeum,
obejmowały ponad 11 tysięcy nuzmizmatów, 3,5
tysiąca rycin, bibliotekę, autografy, ekslibrisy, mapy,
tkaniny, rzemiosło artystyczne, militaria... i pałacyk
z pawilonem ekspozycyjnym.4
Koligacje - małżeństwo z Elżbietą z baronów
Meyendorfów - i duże możliwości finansowe dały
Czapskiemu szansę na rozwijanie pasji kolekcjo-
nerskiej. Po edukacji w Berlinie i Moskwie (gdzie
studiował geologię), wstąpił w 1851 roku na trwa-
jącą prawie 28 lat (do 1879) służbę w rosyjskiej
4 Monumentis Patriae (2006).
administracji. Jak podkreśla monografistka Czap-
skiego, Maria Kocójówna, wybór ten był wyrazem
przekonania - swoiście pojętego „realizmu” - że
przedstawiciel elity z ziem zabranych mógł liczyć
na karierę, „do której miał preferencje z racji uro-
dzenia i wykształcenia”, jedynie w służbie carskiej.5
Najwyższymi stanowiskami, do jakich doszedł, były
funkcje gubernatora Nowogrodu Wielkiego, wice-
gubernatora Petersburga i zarządcy Departamentu
Leśnego Cesarstwa Rosyjskiego. Początkiem ko-
lekcjonerskiej działalności Czapskiego był zakup
w 1853 roku od spadkobierców Pawła Szyszkina
kolekcji numizmatów, zwanych „pomnikami Starej
Rusi”, i rok później analogicznej kolekcji polskiej od
Michała hr. Tyszkiewicza. Jednak - w czym zgodni
są wszyscy badacze - najbogatszym źródłem wzbo-
gacania zbiorów były dublety z Ermitażu i Cesar-
skiej Biblioteki Publicznej. Czy zakupy te podyk-
towane były względami pozaartystycznymi, czy
można potraktować je, jak sugeruje Grzegorz Bą-
biak, jako próbę „odzyskania” zrabowanych przez
carat dzieł sztuki?6 Niewątpliwie Czapski dosko-
nale znał polonica ze zbiorów Ermitażu, ponieważ
jako wolontariusz w latach 1858-1859 uczestni-
czył w ich katalogowaniu. Nie dostarcza to jednak
jednoznacznej odpowiedzi na postawione wyżej
pytanie. Czapski był z całą pewnością ważną posta-
cią w środowisku numizmatyków rosyjskich. Ścisłe
kontakty łączyły go z Aristem Aristowiczem Kuni-
kiem i Julijem Bogdanowiczem Iwersenem, zasłu-
żonymi pracownikami gabinetu numizmatycznego
Cesarskich Zbiorów, historykami numizmatyki
i medalierstwa. Dzięki zgromadzonym w Ermita-
żu materiałom opracował i wydał pięciotomowy
Catalogue de la collection de medailles et monna-
ies polonaises (tomy I, II i III ukazały się w 1871,
1872 i 1880 roku w Petersburgu, tomy IV i V -
w Krakowie w 1891 i 1916 roku, ten ostatni już
po śmierci kolekcjonera), a w 1875 także Удельные,
великокняжеские и царские деньги древней Руси
из собрания графа Гуттен-Чапского. Та publi-
kacja nagrodzona została złotym medalem przez
Cesarskie Rosyjskie Towarzystwo Archeologiczne
w Petersburgu (od 1851 roku był jego członkiem)
i do lat 90. służyła jako podręcznik numizmatyki
rosyjskiej.
Z Petersburgiem związana była także kariera
Cypriana Lachnickiego (1824-1906). Młodość
5 Kocójowa (2006: 23); por.: Kocójowa (1978: 30-31).
6 Bąbiak (2010: 391).