DOI Artikel:
Żmudziński, Jerzy: Uwagi w sprawie datowania scyfusa królowej Jadwigi ze zbiorów drezdeńskich (w nawiązaniu do wystawy "Wawel 1000-2000")
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19890#0082
4. Stopa cyborium, 1396. Kościół parafialny w Rees
(fot. wg Fritz, Gestochene Bilder...)
na okres nieco późniejszy. Trudno przy tym rozstrzygnąć,
czy prace zakończono w obliczu nieuchronnie zbliżają-
cego się zgonu królowej, bezpośrednio po śmierci Jadwi-
gi, czy też kilka lat później. Tego rodzaju sugestia odno-
śnie do „względnego”, chronologicznego rozwarstwie-
nia oprawy scyfusa została dość powszechnie przyjęta
przez badaczy zajmujących się tym zabytkiem.
Ważne jest w tej sytuacji pytanie czy styl poszczegól-
nych elementów zdobniczych oprawy naczynia potwier-
dza taką hipotezę. W dotychczasowych badaniach nie
przeprowadzono gruntownej analizy grawerunków orna-
mentalnych na powierzchni naczynia. Próby wskazania
analogii dla tej dekoracji nie były zbyt liczne. Ludwik
Sponsel, dyrektor zbiorów drezdeńskich we wczesnych
latach wieku XX, w kilku publikacjach zapoczątkowa-
nych w roku 19153, wysuwał tezę, iż dolna część oprawy
(stopa i uchwyt) jest powstałym około roku 1340 dzie-
łem nadwornych złotników włoskiego pochodzenia, pra-
cujących dla króla Węgier, Ludwika. Mieczysław Gęba-
rowicz, krytycznie relacjonujący to twierdzenie, dostrzegł
ogólne podobieństwo motywów występujących na pod-
stawie scyfusa do ornamentów pojawiających się na złot-
niczych oprawach obrazów stanowiących dary Ludwika
dla kościołów w Mariazell i w Akwizgranie. Przyznał
jednak, iż nie można rozstrzygnąć czy „tak stylistycznie
traktowany ornament roślinny był wyłączną własnością
złotników Ludwika”, wskazał też inną analogię w posta-
3 J. L. Sponsel, Fuhrer durch das Kónigliche Griines Gewólbe
zn Dresden, Dresden 1915 [wyd. 2: Dresden 1921], s. 118-119.
4M. Gębarowicz, [rec.} Psałterz floriański, lacińsko-polsko-
niemiecki. Rękopis Biblioteki Narodowej w Warszawie. Wydali Ry-
szard Ganszyniec, Witold Taszycki, Stefan Kubica [...] Lwów [...]
1939 (Dawna Sztuka 2: 1939, z. 1, s. 79).
5Por. E. Śnieżyńska-Stolot, Andegaweńskie daiy złotnicze
z herbami polskimi w kaplicy Węgierskiej w Akwizgranie (Folia HA
11: 1975, il. 2-5 nas. 24-27).
6 Autorzy noty powołali w tym miejscu książkę opublikowaną
w r. 1982 - J. M. Fritz, Goldschmiedekunst der Gotik in Mitteleu-
ci dekoracji pokrywy relikwiarza z klasztoru Dominika-
nów w Krakowie, datowanego podówczas na początek
wieku XV4. Do tej drugiej analogii przyjdzie jeszcze
później powrócić. Natomiast wskazanie pierwszej wy-
daje się bardzo symptomatyczne: wić roślinna pojawia-
jąca się na oprawach obrazów w Mariazell i Akwizgra-
nie5 jest tak odmienna w swoim wyrazie stylowym od
wici na oprawie scyfusa, iż ich porównanie może się je-
dynie ograniczyć do uznania obu dekoracji za przykład
zastosowania wici roślinnej w ogóle. Dowodzi to jak bar-
dzo skromne były jeszcze niedawno możliwości analizy
porównawczej w zakresie średniowiecznej ornamentyki
na zabytkach złotnictwa. Trudno za to winić cytowanych
badaczy, a przyczynę tego zjawiska należy raczej dostrze-
gać w niewystarczającym podówczas stopniu publikacji
materiału zabytkowego, rzadko jeszcze wtedy reprodu-
kowanego w detalach i zbliżeniach, ukazujących szcze-
góły form ornamentalnych.
Monumentalne publikacje Johanna Michaela Fritza
wiele w tej kwestii zmieniły. Materiał udostępniony dzię-
ki badaniom tego uczonego pozwolił autorom noty po-
święconej scyfusowi drezdeńskiemu,-zamieszczonej
w katalogu wawelskiej ekspozycji z roku 2000, na wska-
zanie grupy interesujących analogii dla rytów ornamen-
talnych znajdujących się na stopie i uchwycie roztru-
chana. Za Fritzem przywołali oni trzy wybitne dzieła
złotnictwa nadreńskiego z końca wieku XIV: monstran-
cję w skarbcu katedry w Essen, datowaną dokładnie na
rok 1385, ostensorium z kościoła w Gerresheim, które-
go czas powstania określany jest na lata około roku 1400
i wreszcie cyborium z kościoła w Rees, wykonane w ro-
ku 13966. W przypadku wszystkich tych zabytków gra-
werunki ornamentalne, będące właściwym przedmio-
tem analogii dla dekoracji scyfusa, rozmieszczone są
na podstawach - szczęśliwie znane są one z ilustracji
obrazujących szczegóły tych motywów, opublikowa-
nych w pracy Fritza z roku 1966, co umożliwia analizę
stylu i porównanie z dekoracją na stopie drezdeńskiego
roztruchana . We wszystkich przypadkach (fig. 4-5),
niezależnie od indywidualnych różnic warsztatowych,
mamy do czynienia z wicią roślinną o tych samych ce-
chach: są to zwoje symetrycznie ukształtowanych, dość
ropa, Miinchen 1982, gdzie omówiono i zreprodukowano tylko
pierwszy i trzeci z przywołanych zabytków: monstrancję z Essen -
komentarz do poz. 396 na s. 241 oraz il. 396 (całość monstrancji);
cyborium z Rees - komentarz do poz. 414-416 na s. 244 oraz il.:
414 (część górna cyborium), 415 (jego stopa) i 416 (całość).
Zob. J.M. Fritz, Gestochene Bilder. Gravierungen auf deut-
schen Goldschmiedearbeiten der Spdtgotik, Kóln-Graz 1966: mon-
strancja z Essen - kat. 186 na s. 471 oraz m.in. il. 55 na s. 81 (pole
stopy) i 338 na s. 471 (inne pole stopy); monstrancja z Gerresheim -
kat. 239 na s. 479 oraz il. 57 na s. 83 (całość stopy); cyborium z Re-
es - kat. 625 na s. 532 oraz m.in. il. 59 na s. 84 (całość stopy).
76
(fot. wg Fritz, Gestochene Bilder...)
na okres nieco późniejszy. Trudno przy tym rozstrzygnąć,
czy prace zakończono w obliczu nieuchronnie zbliżają-
cego się zgonu królowej, bezpośrednio po śmierci Jadwi-
gi, czy też kilka lat później. Tego rodzaju sugestia odno-
śnie do „względnego”, chronologicznego rozwarstwie-
nia oprawy scyfusa została dość powszechnie przyjęta
przez badaczy zajmujących się tym zabytkiem.
Ważne jest w tej sytuacji pytanie czy styl poszczegól-
nych elementów zdobniczych oprawy naczynia potwier-
dza taką hipotezę. W dotychczasowych badaniach nie
przeprowadzono gruntownej analizy grawerunków orna-
mentalnych na powierzchni naczynia. Próby wskazania
analogii dla tej dekoracji nie były zbyt liczne. Ludwik
Sponsel, dyrektor zbiorów drezdeńskich we wczesnych
latach wieku XX, w kilku publikacjach zapoczątkowa-
nych w roku 19153, wysuwał tezę, iż dolna część oprawy
(stopa i uchwyt) jest powstałym około roku 1340 dzie-
łem nadwornych złotników włoskiego pochodzenia, pra-
cujących dla króla Węgier, Ludwika. Mieczysław Gęba-
rowicz, krytycznie relacjonujący to twierdzenie, dostrzegł
ogólne podobieństwo motywów występujących na pod-
stawie scyfusa do ornamentów pojawiających się na złot-
niczych oprawach obrazów stanowiących dary Ludwika
dla kościołów w Mariazell i w Akwizgranie. Przyznał
jednak, iż nie można rozstrzygnąć czy „tak stylistycznie
traktowany ornament roślinny był wyłączną własnością
złotników Ludwika”, wskazał też inną analogię w posta-
3 J. L. Sponsel, Fuhrer durch das Kónigliche Griines Gewólbe
zn Dresden, Dresden 1915 [wyd. 2: Dresden 1921], s. 118-119.
4M. Gębarowicz, [rec.} Psałterz floriański, lacińsko-polsko-
niemiecki. Rękopis Biblioteki Narodowej w Warszawie. Wydali Ry-
szard Ganszyniec, Witold Taszycki, Stefan Kubica [...] Lwów [...]
1939 (Dawna Sztuka 2: 1939, z. 1, s. 79).
5Por. E. Śnieżyńska-Stolot, Andegaweńskie daiy złotnicze
z herbami polskimi w kaplicy Węgierskiej w Akwizgranie (Folia HA
11: 1975, il. 2-5 nas. 24-27).
6 Autorzy noty powołali w tym miejscu książkę opublikowaną
w r. 1982 - J. M. Fritz, Goldschmiedekunst der Gotik in Mitteleu-
ci dekoracji pokrywy relikwiarza z klasztoru Dominika-
nów w Krakowie, datowanego podówczas na początek
wieku XV4. Do tej drugiej analogii przyjdzie jeszcze
później powrócić. Natomiast wskazanie pierwszej wy-
daje się bardzo symptomatyczne: wić roślinna pojawia-
jąca się na oprawach obrazów w Mariazell i Akwizgra-
nie5 jest tak odmienna w swoim wyrazie stylowym od
wici na oprawie scyfusa, iż ich porównanie może się je-
dynie ograniczyć do uznania obu dekoracji za przykład
zastosowania wici roślinnej w ogóle. Dowodzi to jak bar-
dzo skromne były jeszcze niedawno możliwości analizy
porównawczej w zakresie średniowiecznej ornamentyki
na zabytkach złotnictwa. Trudno za to winić cytowanych
badaczy, a przyczynę tego zjawiska należy raczej dostrze-
gać w niewystarczającym podówczas stopniu publikacji
materiału zabytkowego, rzadko jeszcze wtedy reprodu-
kowanego w detalach i zbliżeniach, ukazujących szcze-
góły form ornamentalnych.
Monumentalne publikacje Johanna Michaela Fritza
wiele w tej kwestii zmieniły. Materiał udostępniony dzię-
ki badaniom tego uczonego pozwolił autorom noty po-
święconej scyfusowi drezdeńskiemu,-zamieszczonej
w katalogu wawelskiej ekspozycji z roku 2000, na wska-
zanie grupy interesujących analogii dla rytów ornamen-
talnych znajdujących się na stopie i uchwycie roztru-
chana. Za Fritzem przywołali oni trzy wybitne dzieła
złotnictwa nadreńskiego z końca wieku XIV: monstran-
cję w skarbcu katedry w Essen, datowaną dokładnie na
rok 1385, ostensorium z kościoła w Gerresheim, które-
go czas powstania określany jest na lata około roku 1400
i wreszcie cyborium z kościoła w Rees, wykonane w ro-
ku 13966. W przypadku wszystkich tych zabytków gra-
werunki ornamentalne, będące właściwym przedmio-
tem analogii dla dekoracji scyfusa, rozmieszczone są
na podstawach - szczęśliwie znane są one z ilustracji
obrazujących szczegóły tych motywów, opublikowa-
nych w pracy Fritza z roku 1966, co umożliwia analizę
stylu i porównanie z dekoracją na stopie drezdeńskiego
roztruchana . We wszystkich przypadkach (fig. 4-5),
niezależnie od indywidualnych różnic warsztatowych,
mamy do czynienia z wicią roślinną o tych samych ce-
chach: są to zwoje symetrycznie ukształtowanych, dość
ropa, Miinchen 1982, gdzie omówiono i zreprodukowano tylko
pierwszy i trzeci z przywołanych zabytków: monstrancję z Essen -
komentarz do poz. 396 na s. 241 oraz il. 396 (całość monstrancji);
cyborium z Rees - komentarz do poz. 414-416 na s. 244 oraz il.:
414 (część górna cyborium), 415 (jego stopa) i 416 (całość).
Zob. J.M. Fritz, Gestochene Bilder. Gravierungen auf deut-
schen Goldschmiedearbeiten der Spdtgotik, Kóln-Graz 1966: mon-
strancja z Essen - kat. 186 na s. 471 oraz m.in. il. 55 na s. 81 (pole
stopy) i 338 na s. 471 (inne pole stopy); monstrancja z Gerresheim -
kat. 239 na s. 479 oraz il. 57 na s. 83 (całość stopy); cyborium z Re-
es - kat. 625 na s. 532 oraz m.in. il. 59 na s. 84 (całość stopy).
76