Studia Waweliana (11/12.2002-2003)

Studia Waweliana
Tom XI/XII, 2002/2003
PL ISSN 1230-3275

MAGDALENA PIWOCKA

PROPORZEC KAROLA X GUSTAWA
W ZBIORACH ZAMKU KRÓLEWSKIEGO NA WAWELU*

Sto czterdzieści siedem lat temu jeden z pionierów
polskiej archeologii Eustachy Tyszkiewicz opublikował
w Wilnie niewielki dwujęzyczny album, omawiający tro-
fea zdobyte na Karolu X Gustawie, przechowywane w rę-
kach potomków i dziedziców Stefana Czarnieckiego1.
Dziełko zilustrował zaprzyjaźniony arystokrata, Stanisław
Sołtan, starannymi przerysami z natury, które posłużyły
do wykonania w zakładzie Maksymiliana Fajansa w War-
szawie czterech perfekcyjnych cłmomolitografii2.

Znana również szwedzkiemu czytelnikowi książka
(autor był członkiem Królewskiej Akademii Nauk w
Sztokholmie)3, prezentuje zestaw przedmiotów należą-
cych do wojowniczego monarchy i utraconych w Polsce
w czasach „potopu”, a to: jedwabny proporzec z wyobra-
żeniem Ducha Świętego, szarfę dowódczą, srebrny ko-

* Artykuł stanowi nową, rozszerzoną wersję tekstu, który uka-
zał się w r. 1997 w Szwecji, w języku angielskim (The Standard of
Carl X Gustav in the Collections of the Wawel Royal Castle in Cra-
cow, Livrustkammaren 1995-1996 [druk 1997], s. 3-23), z kilkoma
błędami poligraficznymi. W obecnej redakcji wzbogacono też ma-
teriał ilustracyjny.

1 E. Tyszkiewicz, Karola X. Gustawa króla szwedzkiego tro-
fea i sprzęty stołu zdobyte przez Stefana Czarnieckiego w 1656 roku
-Etendard, echarpe et vaiselle de Charles X. Gustave Roi de Suede,
pris en 1656par Etienne Czarniecki, Wilno 1856.

3 Pracą tą obaj starożytnicy włączyli się w proces dokumento-
wania zabytków rzemiosła artystycznego, który zainicjowali w Pol-
sce tacy uczeni, jak Aleksander Przezdziecki i Edward Rastawiecki
(Wzoiy sztuki średniowiecznej i z epoki Odrodzenia po koniec XVII
wieku w dawnej Polsce, t. I-III, Warszawa-Paryż 1853-1869) lub
malarze-amatorzy, jak Natalia Kicka, autorka wykonanych około

r. 1840 doskonałych przerysów historycznych pamiątek, głównie ze
zbiorów Zamoyskich: M. Adamska, Przedmioty ze zbiorów wa-
welskich w,, Album Zamoyskim ”. Przyczynek do dziewiętnastowiecz-
nej ikonografii zabytków sztuki w Polsce (Studia Waw. 4: 1995,

s. 129-142). Idea traktowania tego rodzaju wydawnictw jako źródła
dla badaczy wielokrotnie się sprawdziła - wobec zniszczenia bądź
zaginięcia odwzorowanych dzieł: J. Polanowska, Historiografia
sztuki polskiej w latach 1832-1863, Warszawa 1995.

3 E. Tyszkiewicz (1814-1873), zasłużony badacz zabytków prze-

ciołek do ogrzewania potraw i dwa gładkie srebrne tale-
rze. Dla uwiarygodnienia okoliczności zdobycia trofeów
powołał Tyszkiewicz trzy listy zawarte w Theatrum Eu-
ropaeum4, nie biorąc pod uwagę współczesnej relacji We-
spazjana Kochowskiego, potwierdzającej fakty, które sam
przytoczył5. Według tej wersji, zbieżnej z przekazem
Kochowskiego, w wojnie szwedzko-polskiej, podczas
kampanii nad Wisłą i Sanem wiosną roku 1656 (najpew-
niej 27 marca), wojska Czarnieckiego zaskoczyły oddział
Karola Gustawa w pobliżu miejscowości Rudnik (w San-
domierskiem) rano, gdy król siadał do stołu na plebanii
we wsi Kopki. Otoczony przez jazdę pod wodzą rotmi-
strza Szandarowskiego - ledwie uszedł z życiem dzięki
rączemu koniowi. Listy w Theatrum Europaeum mówią
natomiast o pogromie wojsk królewskich w pobliżu Ja-

szłości, pierwszy rejestrator poloników szwedzkich (Listy o Szwecji,
t. I-II, Wilno 1846), twórca Komisji Archeologicznej i Muzeum Sta-
rożytności w Wilnie (1855), należał do wielu towarzystw naukowych
w Europie (w Sztokholmie, Kopenhadze, Moguncji, Rydze, Kijowie
i Krakowie)-S. Krzyżanowski, S. Kunasiewicz, Eustachy hra-
bia Tyszkiewicz i jego prace, Lwów 1873; S. Kunasiewicz, Eusta-
chy hrabia Tyszkiewicz. Wspomnienie pośmiertne, Lwów 1874;
H. Cehak-Hołubowiczowa, Muzeum Starożytności Wileńskiej
Komisji Archeologicznej a Muzeum Archeologiczne Uniwersytetu Ste-
fana Batorego (Światowit 17: 1936/1937, s. 9-14).

4 Dwa listy Czarnieckiego i jeden Jerzego Lubomirskiego - The-
atrum Europaeum, t. VII, Frankfurt n. M. 1663, s. 934-937; prze-
kład z języka niemieckiego na polski i francuski: Tyszkiewicz,
o.c. Por. także A. Cellarius, Regni Poloniae Magniąue Ducatus
Lithuaniae [...] descriptio, Amstelodami 1659, s. 181.

5 W. Kocho wski ,Annalium Poloniae Climacter Secundus. Bel-
la Sveticum, Transylvanicum, Moscoviticum [...] ab anno 1655 ad
annum 1661. Cracoviae MDCLXXXVIII - przeł. A. Kersten, Lata
potopu 1655-1657, Warszawa 1967, s. 150-151. O wydarzeniach
pisali: K. Marcinkowski, Stefan Czarniecki w dobie potopu
szwedzkiego (kampania nad Wisłą i Sanem r. 1655/56), Kraków 1935,

s. 132-133; A. Przyboś, Stefan Czarniecki w latach „potopu ”1655-
1660 [w:] Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660,

t. II, Warszawa 1957, s. 130; A. Kersten, Stefan Czarniecki 1599-
1665, Warszawa 1963, s. 279.

167