DOI issue:
Lanckoronsciana
DOI article:Myśliński, Michał: Wczesnobizantyńska gemma w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.19890#0257
MICHAŁ MYŚLIŃSKI
WCZESNOBIZANTYŃSKA GEMMA W ZBIORACH ZAMKU
KRÓLEWSKIEGO NA WAWELU*
W czerwcu roku 2000 do zbiorów Zaniku Królew-
skiego na Wawelu przekazana została kolejna grupa
dzieł sztuki darowanych przez Profesor Karolinę Lanc-
korońską; wśród nich znalazła się także wczesnobizan-
tyńska gemma, przechowywana dotychczas w Kunsthi-
storisches Museum w Wiedniu1. Jej klasa artystyczna
pozwala zaliczyć ją do najcenniejszych i najokazalszych
dzieł tego rodzaju zachowanych w kolekcjach świato-
wych, mimo że została niejako odsunięta w cień przez
ofiarowany równocześnie obraz Jowisz, Merkwy i Cno-
ta, pędzla Dossa Dossiego2.
Wykonana z sardonyksu gemma o poziomym prze-
biegu warstw barwnych ma kształt owalu; dzięki moc-
nemu sfazowaniu brzegu średnice jej lica są mniejsze
od średnic podstawy, a przekrój poprzeczny ma fonnę
trapezu (lico 8,5 x 5 cm; podstawa 9,8 x 6,7 cm; wys.
1,5 cm). W ciemnobrunatnej powierzchni lica widnie-
je, wykonana jako intaglio, scena Adoracji Krzyża', śro-
dek symetrycznej kompozycji zajmuje wysoki krzyż
z mocno rozszerzającymi się ramionami, zwieńczony
popiersiem Chrystusa z krzyżem w tle głowy. Po bo-
kach wyobrażono pełnopostaciowe wizerunki świętych:
po lewej św. Pawła z księgą na piersiach, po prawej zaś
św. Piotra trzymającego w lewej ręce niewielki krzyż
i wskazującego prawą dłonią na krzyż środkowy. Po-
nad wizerunkami świętych widnieje grecka inskrypcja
otokowa EMMA/NOVHL wyryta w formie pozytywo-
* Niniejszy referat został przedstawiony 24 V 2001 roku na po-
siedzeniu Komisji Historii Sztuki Polskiej Akademii Umiejętności
w Krakowie.
1 W literaturze powstałej przed rokiem 2000 gemma jest okre-
ślona jako własność muzeum wiedeńskiego (nr inw. AS IX 2607).
2 Gemma, ofiarowana w ramach „Daru Rodziny Lanckoroń-
skich”, opatrzona została nr inw. 8492.
■' R. N o 11, Eine unbekannte Grossgemme mit den Apostelfursten,
[w:] Atti del VI Congresso Internazionale di Archeologia Cristiana:
Ravenna 23—30 settembre 1962, Romę 1965, s. 545-550.
ĄL'art byzantin, Bruxelles 1965 (katalog wystawy).
5 G. B o v i n i, Osseiwazioni su un cammeo bizantino del ,,Kunst-
historisches Museum ” di Yienna [w:] Atti del I congresso Nazionale
di Studi Bizantini, Ravenna 23-25 maggio 1965, Ravenna 1966,
s. 39—42.
6 W.F. Vołbach, J. Lafontaine-Dosogne, Byzanz und der
christliche Osten [w:] Propylaen Kunstgeschichte, t. 3, Berlin 1968,
s. 202, nr 102b.
Age of Spirituality. Late Antiąuity and Early Christian Art.
wej antykwą majuskulną z szeryfami, a u podstawy sceny
widoczne są kwiaty symbolizujące rajską łąkę (fig. 1).
Jako pierwszy gemmę opublikował R. Noll określa-
jąc ją jako dzieło palestyńskie z przełomu V/VI wieku3,
co wkrótce powtórzyli D. Mouriki4 oraz G. Bovini5; w no-
cie zawartej w Propylaen Kunstgeschichte uznano ją za
dzieło z przełomu VI/VII wieku, wykonane na chrześci-
jańskim Wschodzie6. Ustalenia Nolla powtórzono w ob-
szernej nocie katalogu wystawy Age of Spirituality (Nowy
Jork, 1977-1978) przyjmując dodatkowo, że mogła ona
powstać w Konstantynopolu, o czym świadczy schemat
ikonograficzny przedstawienia oraz grecka inskrypcja7.
Tę atrybucję i datowanie podtrzymano następnie w kata-
logu gemm w zbiorach wiedeńskiego Kunsthistorisches
Museum8 oraz katalogach wystaw Spdtantike undfruhes
Christentum (Frankfurt nad Menem, 1983-1984)9 i Br-
zance (Paryż, 1992)10, gdzie była ona wyłącznie wzmian-
kowana jako analogia ikonograficzna innych dzieł z prze-
łomu VI/VII wieku: sardonyksowej kamei z przedstawie-
niem dwóch aniołów po dwu stronach krzyża z popier-
siem Chrystusa11 oraz sporządzonego z górskiego krysz-
tału intaglia z podobnym wyobrażeniem dwóch nieroz-
poznanych świętych przy krzyżu12. Ostatnio gemmę skró-
towo omówiono także w literaturze polskiej, określając
ją jako dzieło wykonane na przełomie V/VI wieku w jed-
nym z ośrodków wschodniej części Cesarstwa (Syria, Pa-
lestyna, Konstantynopol)13.
Thirdto Seven Century, ed. K. We i tzmann, Princeton 1978, s. 586—
587, nr kat. 525.
8 R. Noll, Vom Altertum zum Mittelalter: Spdtantike, altchri-
stliche, vólkerwanderungszeitliche und fruhmittelalterliche Denk-
maler der Antikensammlung, Kunsthistorisches Museum. Wien 1974
(2 ed.), s. 35-36.
9 Spdtantike und fruhes Christentum, Frankfurt a. Mam 1983,
nr kat. 174.
10 Byzance. L’art byzantin dans les collection publiąues
franęaises, Paris 1992, s. 87, 89.
11 Ibidem, s. 88-89, nr 39 (gemma znajduje się w paryskim Ca-
binet des Medailles Bibliotheąue Nationale - nr inw. Babelon 335).
12 Ibidem, s. 87-88, nr 37 (zabytek stanowi własność Muzeum
Luwru - nr inw. AC 880).
13 K. Kuczman, J. Miziołek, Perły w koronie: arcydzieło
Dossa Dossiego i późnoantyczna gemma z kolekcji Lanckorońskich
w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu (Biuletyn HS 62: 2000,
nr 1-2, s. 41-47).
251
WCZESNOBIZANTYŃSKA GEMMA W ZBIORACH ZAMKU
KRÓLEWSKIEGO NA WAWELU*
W czerwcu roku 2000 do zbiorów Zaniku Królew-
skiego na Wawelu przekazana została kolejna grupa
dzieł sztuki darowanych przez Profesor Karolinę Lanc-
korońską; wśród nich znalazła się także wczesnobizan-
tyńska gemma, przechowywana dotychczas w Kunsthi-
storisches Museum w Wiedniu1. Jej klasa artystyczna
pozwala zaliczyć ją do najcenniejszych i najokazalszych
dzieł tego rodzaju zachowanych w kolekcjach świato-
wych, mimo że została niejako odsunięta w cień przez
ofiarowany równocześnie obraz Jowisz, Merkwy i Cno-
ta, pędzla Dossa Dossiego2.
Wykonana z sardonyksu gemma o poziomym prze-
biegu warstw barwnych ma kształt owalu; dzięki moc-
nemu sfazowaniu brzegu średnice jej lica są mniejsze
od średnic podstawy, a przekrój poprzeczny ma fonnę
trapezu (lico 8,5 x 5 cm; podstawa 9,8 x 6,7 cm; wys.
1,5 cm). W ciemnobrunatnej powierzchni lica widnie-
je, wykonana jako intaglio, scena Adoracji Krzyża', śro-
dek symetrycznej kompozycji zajmuje wysoki krzyż
z mocno rozszerzającymi się ramionami, zwieńczony
popiersiem Chrystusa z krzyżem w tle głowy. Po bo-
kach wyobrażono pełnopostaciowe wizerunki świętych:
po lewej św. Pawła z księgą na piersiach, po prawej zaś
św. Piotra trzymającego w lewej ręce niewielki krzyż
i wskazującego prawą dłonią na krzyż środkowy. Po-
nad wizerunkami świętych widnieje grecka inskrypcja
otokowa EMMA/NOVHL wyryta w formie pozytywo-
* Niniejszy referat został przedstawiony 24 V 2001 roku na po-
siedzeniu Komisji Historii Sztuki Polskiej Akademii Umiejętności
w Krakowie.
1 W literaturze powstałej przed rokiem 2000 gemma jest okre-
ślona jako własność muzeum wiedeńskiego (nr inw. AS IX 2607).
2 Gemma, ofiarowana w ramach „Daru Rodziny Lanckoroń-
skich”, opatrzona została nr inw. 8492.
■' R. N o 11, Eine unbekannte Grossgemme mit den Apostelfursten,
[w:] Atti del VI Congresso Internazionale di Archeologia Cristiana:
Ravenna 23—30 settembre 1962, Romę 1965, s. 545-550.
ĄL'art byzantin, Bruxelles 1965 (katalog wystawy).
5 G. B o v i n i, Osseiwazioni su un cammeo bizantino del ,,Kunst-
historisches Museum ” di Yienna [w:] Atti del I congresso Nazionale
di Studi Bizantini, Ravenna 23-25 maggio 1965, Ravenna 1966,
s. 39—42.
6 W.F. Vołbach, J. Lafontaine-Dosogne, Byzanz und der
christliche Osten [w:] Propylaen Kunstgeschichte, t. 3, Berlin 1968,
s. 202, nr 102b.
Age of Spirituality. Late Antiąuity and Early Christian Art.
wej antykwą majuskulną z szeryfami, a u podstawy sceny
widoczne są kwiaty symbolizujące rajską łąkę (fig. 1).
Jako pierwszy gemmę opublikował R. Noll określa-
jąc ją jako dzieło palestyńskie z przełomu V/VI wieku3,
co wkrótce powtórzyli D. Mouriki4 oraz G. Bovini5; w no-
cie zawartej w Propylaen Kunstgeschichte uznano ją za
dzieło z przełomu VI/VII wieku, wykonane na chrześci-
jańskim Wschodzie6. Ustalenia Nolla powtórzono w ob-
szernej nocie katalogu wystawy Age of Spirituality (Nowy
Jork, 1977-1978) przyjmując dodatkowo, że mogła ona
powstać w Konstantynopolu, o czym świadczy schemat
ikonograficzny przedstawienia oraz grecka inskrypcja7.
Tę atrybucję i datowanie podtrzymano następnie w kata-
logu gemm w zbiorach wiedeńskiego Kunsthistorisches
Museum8 oraz katalogach wystaw Spdtantike undfruhes
Christentum (Frankfurt nad Menem, 1983-1984)9 i Br-
zance (Paryż, 1992)10, gdzie była ona wyłącznie wzmian-
kowana jako analogia ikonograficzna innych dzieł z prze-
łomu VI/VII wieku: sardonyksowej kamei z przedstawie-
niem dwóch aniołów po dwu stronach krzyża z popier-
siem Chrystusa11 oraz sporządzonego z górskiego krysz-
tału intaglia z podobnym wyobrażeniem dwóch nieroz-
poznanych świętych przy krzyżu12. Ostatnio gemmę skró-
towo omówiono także w literaturze polskiej, określając
ją jako dzieło wykonane na przełomie V/VI wieku w jed-
nym z ośrodków wschodniej części Cesarstwa (Syria, Pa-
lestyna, Konstantynopol)13.
Thirdto Seven Century, ed. K. We i tzmann, Princeton 1978, s. 586—
587, nr kat. 525.
8 R. Noll, Vom Altertum zum Mittelalter: Spdtantike, altchri-
stliche, vólkerwanderungszeitliche und fruhmittelalterliche Denk-
maler der Antikensammlung, Kunsthistorisches Museum. Wien 1974
(2 ed.), s. 35-36.
9 Spdtantike und fruhes Christentum, Frankfurt a. Mam 1983,
nr kat. 174.
10 Byzance. L’art byzantin dans les collection publiąues
franęaises, Paris 1992, s. 87, 89.
11 Ibidem, s. 88-89, nr 39 (gemma znajduje się w paryskim Ca-
binet des Medailles Bibliotheąue Nationale - nr inw. Babelon 335).
12 Ibidem, s. 87-88, nr 37 (zabytek stanowi własność Muzeum
Luwru - nr inw. AC 880).
13 K. Kuczman, J. Miziołek, Perły w koronie: arcydzieło
Dossa Dossiego i późnoantyczna gemma z kolekcji Lanckorońskich
w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu (Biuletyn HS 62: 2000,
nr 1-2, s. 41-47).
251