DOI Artikel:
Jaworski, Rafał: Zastawa paradna wielkich książąt litewskich w świetle spisu z roku 1545
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19890#0163
Studia Waweliana
Tom XI/XI1, 2002/2003
PL ISSN 1230-3275
RAFAŁ JAWORSKI
ZASTAWA PARADNA WIELKICH KSIĄŻĄT LITEWSKICH W ŚWIETLE
SPISU Z ROKU 1545*
Koleje dziejowe sprawiły, że w zbiorach muzeal-
nych znajduje się niewiele przykładów rzemiosła ar-
tystycznego, których związki z dworem Jagiellonów
nie budzą wątpliwości specjalistów. Brak ten częścio-
wo mogłaby łagodzić wiedza zaczerpnięta z archiwa-
liów. Niestety, archiwalia wytwarzane przez jagielloń-
ską administrację przetrwały do naszych czasów w sta-
nie szczątkowym. W Koronie padły one ofiarą niefra-
sobliwości osób odpowiedzialnych za ich przechowy-
wanie. Większość ocalałych archiwaliów znajduje się
w warszawskim Archiwum Głównym Akt Dawnych'.
Jeszcze gorzej sytuacja przedstawia się gdy chodzi o ar-
chiwa dokumentujące życie dworu wielkoksiążęcego
w XIV-XVI wieku. Kres litewskiej dokumentacji po-
łożył najazd moskiewski i okupacja Wilna w połowie
wieku XVII.
Tym więc cenniejszy wydaje się spis sreber sporzą-
dzony w Wilnie 10 lutego 1545 roku. Stanowi on inte-
gralną część kwitu, który Zygmunt August wystawił
podskarbiemu ziemskiemu Iwanowi Homostajowi. Mło-
dy król poświadcza tym dokumentem, że Homostaj, od-
powiadający z racji pełnionego urzędu za skarbiec ziem-
ski, przekazał na ręce łożniczego królewskiego Stani-
* Chciałbym serdecznie podziękować dr Magdalenie Piwoc-
kiej, mgr. Krzysztofowi J. Czyżewskiemu i mgr. Dariuszowi No-
wackiemu, pracownikom Zamku Królewskiego na Wawelu, za Ich
życzliwą pomoc i konsultacje z zakresu historii sztuki. Dziękuję rów-
nież za cenne uwagi dr. Markowi Janickiemu z Instytutu Historycz-
nego Uniwersytetu Warszawskiego. Autor jest stypendystą Funda-
cji na Rzecz Nauki Polskiej.
1 AGAD, zespół Archiwum Skarbu Koronnego, Oddział 1, Ra-
chunki Królewskie. Zob. J. Senkowski, Akta skarbowe Rzeczypo-
spolitej [w:] AGAD. Przewodnik po zespołach, t. I: Archiwa dawnej
Rzeczypospolitej, red. J. Karwasińska, Warszawa 1975, s. 93-134.
2 Zob. aneks. Informację o spisie jako pierwszy podał K. Kacz-
marczyk , Spis sreber Zygmunta A ugusta znajdujących się w skarb-
cu ziemskim w Wilnie z 1545 r. (Spraw. KHS 7: 1904, kol. 464-465).
sława Włoszka wszystkie przedmioty przeznaczone na
stół królewski, dotychczas przechowywane w skarbcu.
Kwit stanowił dowód rozliczenia się z wartościowych
przedmiotów powierzonych opiece podskarbiego, za-
bezpieczający go przed ewentualnymi oskarżeniami.
Dlatego też Homostaj i jego spadkobiercy zachowali
dokument, znajdujący się obecnie w Zbiorze Rusiec-
kich w Archiwum Państwowym w Krakowie2. Archi-
wum rodzinne Homostajów uległo rozproszeniu. Więk-
sza jego część weszła w skład Archiwum Potockich
z Radzynia (obecnie w AGAD)3.
Rozpatrując okoliczności wystawienia kwitu, nale-
ży przypomnieć, że aktem z 6 października 1544 Zyg-
munt I Stary przekazał swemu synowi rządy nad Wiel-
kim Księstwem, zastrzegając sobie władzę zwierzch-
nią, która nie ograniczała się jedynie do tytulatury. Zyg-
munt August otrzymał prawo dysponowania wielko-
książęcymi nieruchomościami oraz roczne stypendium,
wypłacane ze skarbu publicznego (tj. ziemskiego). Jed-
nocześnie jednak nowy wielki książę nie mógł dyspo-
nować skarbem. Stąd też wyraźnie zaznaczona, w pierw-
szym zdaniu omawianego dokumentu, zgoda Zygmun-
ta Starego na wydanie sreber ze skarbca4.
3 W. Semkowicz, Przewodnik po zbiorze rękopisów wilanow-
skich, uzup. i przyg. do druku R Bańkowski, Warszawa 1961,
s. 301-304; AGAD w Warszawie. Informator o zasobie, red. T. Zie-
lińska, Warszawa 1992, s. 169. Materiały, szczególnie te związane
z działalnością podskarbińską Iwana Homostaja powinny znaleźć
się w kręgu zainteresowań badaczy dworu litewskiego ostatnich Ja-
giellonów. Ważnym źródłem dla badań nad rzemiosłem artystycz-
nym tego okresu może okazać się wyjątkowo szczegółowy testa-
ment sporządzony przez Homostaja w 1555 r. (zwrócił na to uwagę
A. Markiewicz,Iwan OstafiewiczHomostaj, PSB 9, s. 627-628).
Interesująca, lecz wykraczająca poza zakres niniejszego artykułu,
jest kwestia drogi, jaką kwit i inne archiwalia, związane z Iwanem
Homostajem, trafiły do Zbioru Rusieckich.
4 L. Kolankowski, Zygmunt August, wielki książę Litwy do
roku 1548, Lwów 1913, s. 237-240.
157
Tom XI/XI1, 2002/2003
PL ISSN 1230-3275
RAFAŁ JAWORSKI
ZASTAWA PARADNA WIELKICH KSIĄŻĄT LITEWSKICH W ŚWIETLE
SPISU Z ROKU 1545*
Koleje dziejowe sprawiły, że w zbiorach muzeal-
nych znajduje się niewiele przykładów rzemiosła ar-
tystycznego, których związki z dworem Jagiellonów
nie budzą wątpliwości specjalistów. Brak ten częścio-
wo mogłaby łagodzić wiedza zaczerpnięta z archiwa-
liów. Niestety, archiwalia wytwarzane przez jagielloń-
ską administrację przetrwały do naszych czasów w sta-
nie szczątkowym. W Koronie padły one ofiarą niefra-
sobliwości osób odpowiedzialnych za ich przechowy-
wanie. Większość ocalałych archiwaliów znajduje się
w warszawskim Archiwum Głównym Akt Dawnych'.
Jeszcze gorzej sytuacja przedstawia się gdy chodzi o ar-
chiwa dokumentujące życie dworu wielkoksiążęcego
w XIV-XVI wieku. Kres litewskiej dokumentacji po-
łożył najazd moskiewski i okupacja Wilna w połowie
wieku XVII.
Tym więc cenniejszy wydaje się spis sreber sporzą-
dzony w Wilnie 10 lutego 1545 roku. Stanowi on inte-
gralną część kwitu, który Zygmunt August wystawił
podskarbiemu ziemskiemu Iwanowi Homostajowi. Mło-
dy król poświadcza tym dokumentem, że Homostaj, od-
powiadający z racji pełnionego urzędu za skarbiec ziem-
ski, przekazał na ręce łożniczego królewskiego Stani-
* Chciałbym serdecznie podziękować dr Magdalenie Piwoc-
kiej, mgr. Krzysztofowi J. Czyżewskiemu i mgr. Dariuszowi No-
wackiemu, pracownikom Zamku Królewskiego na Wawelu, za Ich
życzliwą pomoc i konsultacje z zakresu historii sztuki. Dziękuję rów-
nież za cenne uwagi dr. Markowi Janickiemu z Instytutu Historycz-
nego Uniwersytetu Warszawskiego. Autor jest stypendystą Funda-
cji na Rzecz Nauki Polskiej.
1 AGAD, zespół Archiwum Skarbu Koronnego, Oddział 1, Ra-
chunki Królewskie. Zob. J. Senkowski, Akta skarbowe Rzeczypo-
spolitej [w:] AGAD. Przewodnik po zespołach, t. I: Archiwa dawnej
Rzeczypospolitej, red. J. Karwasińska, Warszawa 1975, s. 93-134.
2 Zob. aneks. Informację o spisie jako pierwszy podał K. Kacz-
marczyk , Spis sreber Zygmunta A ugusta znajdujących się w skarb-
cu ziemskim w Wilnie z 1545 r. (Spraw. KHS 7: 1904, kol. 464-465).
sława Włoszka wszystkie przedmioty przeznaczone na
stół królewski, dotychczas przechowywane w skarbcu.
Kwit stanowił dowód rozliczenia się z wartościowych
przedmiotów powierzonych opiece podskarbiego, za-
bezpieczający go przed ewentualnymi oskarżeniami.
Dlatego też Homostaj i jego spadkobiercy zachowali
dokument, znajdujący się obecnie w Zbiorze Rusiec-
kich w Archiwum Państwowym w Krakowie2. Archi-
wum rodzinne Homostajów uległo rozproszeniu. Więk-
sza jego część weszła w skład Archiwum Potockich
z Radzynia (obecnie w AGAD)3.
Rozpatrując okoliczności wystawienia kwitu, nale-
ży przypomnieć, że aktem z 6 października 1544 Zyg-
munt I Stary przekazał swemu synowi rządy nad Wiel-
kim Księstwem, zastrzegając sobie władzę zwierzch-
nią, która nie ograniczała się jedynie do tytulatury. Zyg-
munt August otrzymał prawo dysponowania wielko-
książęcymi nieruchomościami oraz roczne stypendium,
wypłacane ze skarbu publicznego (tj. ziemskiego). Jed-
nocześnie jednak nowy wielki książę nie mógł dyspo-
nować skarbem. Stąd też wyraźnie zaznaczona, w pierw-
szym zdaniu omawianego dokumentu, zgoda Zygmun-
ta Starego na wydanie sreber ze skarbca4.
3 W. Semkowicz, Przewodnik po zbiorze rękopisów wilanow-
skich, uzup. i przyg. do druku R Bańkowski, Warszawa 1961,
s. 301-304; AGAD w Warszawie. Informator o zasobie, red. T. Zie-
lińska, Warszawa 1992, s. 169. Materiały, szczególnie te związane
z działalnością podskarbińską Iwana Homostaja powinny znaleźć
się w kręgu zainteresowań badaczy dworu litewskiego ostatnich Ja-
giellonów. Ważnym źródłem dla badań nad rzemiosłem artystycz-
nym tego okresu może okazać się wyjątkowo szczegółowy testa-
ment sporządzony przez Homostaja w 1555 r. (zwrócił na to uwagę
A. Markiewicz,Iwan OstafiewiczHomostaj, PSB 9, s. 627-628).
Interesująca, lecz wykraczająca poza zakres niniejszego artykułu,
jest kwestia drogi, jaką kwit i inne archiwalia, związane z Iwanem
Homostajem, trafiły do Zbioru Rusieckich.
4 L. Kolankowski, Zygmunt August, wielki książę Litwy do
roku 1548, Lwów 1913, s. 237-240.
157