DOI Artikel:
Jaworski, Rafał: Zastawa paradna wielkich książąt litewskich w świetle spisu z roku 1545
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19890#0164
22 października 1544 Zygmunt August, uroczystym
wjazdem do Wilna, zainaugurował swe litewskie rządy.
Towarzyszyła mu małżonka, Elżbieta Habsburżanka,
bratanica cesarza Karola V, poślubiona w końcu lipca
1543. W Wilnie pojawiły się więc trzy dwory. Przy Zyg-
muncie Auguście, jako koronowanym królu Polski
i wielkim księciu Litwy, funkcjonowały dwa dwory: pol-
ski i litewski, liczące razem około 260 osób, natomiast
z Elżbietą do stolicy Litwy przybyła jej własna świta,
licząca 114 dworzan5.
Po raz pierwszy od czasów Aleksandra Jagiellończy-
ka wielki książę miał stale rezydować na Litwie. Zyg-
munt zaangażował się w odbudowę spalonego przed kil-
ku laty wileńskiego Dolnego Zamku, gdzie od XV wieku
mieszkali wielcy książęta. Dbał również o przyozdobie-
nie odnowionych pomieszczeń, m.in. zakupionymi spe-
cjalnie w tym celu obrazami. Jak można wnosić z oma-
wianego spisu, Zygmunt dbał również o odpowiednią
oprawę uroczystości odbywających się na zamku6 7.
Wydanie sreber wiązać można z przygotowaniami
dworu do obchodów końca karnawału. Srebra wydano
- przypomnijmy - 10 lutego, natomiast w roku 1545
Środa Popielcowa, kończąca Zapusty, przypadała 21 lu-
tego. Pozostały czas zapewne przeznaczono na konser-
wację przedmiotów wydobytych ze skarbca. Świadczy
o tym zapis w rachunkach dworu królewskiego, gdzie
zanotowano wydatkowanie 15 skojców „ab emundatio-
ne argenti ex thesauro a domino Homostai percepti” .
Osoba pokojowca odbierającego srebra może budzić
zdziwienie. Jednakże Włoszek cieszył się wyjątkowym
zaufaniem Zygmunta Augusta. Poza funkcją łożnicze-
go pełnił obowiązki podskarbiego dwornego (choć po-
świadczony z tym urzędem jest dopiero od 1549 r.). Od-
powiadał więc za szkatułę królewską i prowadził do-
kładne rachunki dworu8.
5Ibidem, s. 313-320.
6Ibidem, s. 324-333; N. Kitkauskas, Yilniaus pilys. Statyba
ir architektura, Vilnius 1989, s. 23, 26.
7 Również w lutym 1545 r. srebra przejęte na rzecz wielkiego księ-
cia po wygaśnięciu rodu Gasztoldów, na polecenie Zygmunta Augusta,
oznaczono inicjałami królewskimi S.A. Być może akcja znaczenia sre-
ber była związana z kompletowaniem zastawy na koniec karnawału.
Na temat sporu o spuściznę po Gasztołdach i znaczeniu sreber zob.
Kolankowski,o.c.,s. 334-338; Rachunki dworu Zygmunta Augusta
spisane przez Stanisława Włoszka (1544-1548) [w:] Rachunki dworu
królewskiego 1544-1564, wyd. A. C h m i e 1, Kraków 1911, s. 183 (Źró-
dła do Historii Sztuki i Cywilizacji w Polsce, t. I).
sKolankowski, o.c., s. 305; zob. przyp. 44.
"'Przygotowując niniejszą edycję korzystałem z następujących
słowników: V. Dal’, Tolkovyj slovar ’ żivago vełikorusskogo jazy-
ka, t. I-IV, St. Petersburg-Moskva 1880-1882 (reprint Moskwa 1978-
1980); P.Ja. Cernich, Istoriko-etimologićeskij slovar ’ sovremen-
nogo russkogo jazyka, t. I-II, Moskva 1999; Gastaryćny slovnik
belaruskai movy, t. I—XVII. Mińsk 1982; Słovar’ drevnerusskogo
jazyka (XI—XIV w.) v desjciti tomach, t. I-IV, Moskwa 1988- ; Sło-
Spis został sporządzony według czytelnego schema-
tu. Kolejno podawano krótki opis przedmiotów, ze zwró-
ceniem uwagi na materiał - czy wykonane są ze srebra,
oprawione w srebo, czy jedynie posrebrzane. Odnoto-
wywano złocenia (wskazując miejsca pokryte złotem),
kamienie i koral. Uwzględniano także ornamentację.
Najczęściej pojawia się tu termin wieniec. Określenie
to w praktyce szesnastowiecznego języka ruskiego może
oznaczać jednocześnie zdobienie obiegające naczynie,
jak i w ogóle zdobienie6. Na końcu opisu podano wagę
przedmiotów wyrażoną w grzywnach i skojcach litew-
skich, z dokładnością do pół skojca"1. W kilku przypad-
kach po wadze podano informację o herbach umiesz-
czonych na przedmiotach oraz wskazano poprzednich
właścicieli sreber.
Nie sposób wnioskować o wartości artystycznej wy-
mienionych przedmiotów na podstawie skrótowych opi-
sów. Kilkakrotnie podkreślono, że są one stare bądź sta-
roświeckie oraz że od dawna znajdują się w skarbcu
ziemskim. Również podjęta niżej próba identyfikacji
przedmiotów pozwala zauważyć, że są charakterystycz-
ne dla późnego gotyku. Nie natrafiamy tu na wyroby,
które można byłoby łączyć z renesansem. Jak się wyda-
je, większość z nich trafiła do skarbca za czasów wiel-
koksiążęcych rządów Aleksandra, bądź nawet za pano-
wania często goszczącego na Litwie Kazimierza Jagiel-
lończyka lub Zygmunta Starego.
W pierwszej kolejności opisano osiem rogów do pi-
cia. Stanowiły one nieodzowny element zastawy używa-
nej podczas specjalnych uroczystości dworskich w Eu-
ropie doby średniowiecza i wczesnej epoki nowożytnej.
W rachunkach królewskich z czasów Władysława Jagiełły
wypłaty za wykonanie bądź naprawę rogów pojawiają
się kilkakrotnie". Jak wynika ze spisu z roku 1475 (za-
chowanego w odpisie z r. 1669), dwa rogi turze oprawio-
var’ drevnerusskogo jazyka (XI-XVII w.), t. I-XXV, Moskva 1975-;
Slovnik staroukrainśkoi moyy XIV—XV w., t. I—II, Kii’v 1977-1978;
I. I. Sreznievskij, Materiały dłja slovarja drevnerusskogo jazy-
ka, t. I-II, Moskva 1853-1861. Korzystałem również z historyczno-
artystycznego słownika pt. Tipologićeskij slovar ’zolotych i srebrja-
nych izdełij [w:] T. Goldberg, F. Miśunov, N. Platonova,
M. Postnikova-Loseva, Russkoezołotoe iserebrjanoedęłoXV-
XX vekov, Moskva 1967, s. 91-131.
10 W oparciu o dane podane przez T. Wierzbowskiego, Va-
demecum, Lwów-Warszawa 1926 (wyd. 2), s. 215, oraz J. Szy-
mańskiego, Nauki pomocnicze historii, wyd. nowe, Warszawa
2002, s. 171, tab. 10; w dalszych obliczeniach przyjęto, że 1 grzyw-
na litewska odpowiada 190 g, 1 skojec - 7, 91 g.
11 Np.: „Item aurifabro Synay a labore unus comui regalis IV
marc.[...]; Item Arnoldo aurifabro pro [...] reformacione [...] comu-
um antiąuorum regalium ' - Rachunki dworu króla Władysława Ja-
giełły i królowej Jadwigi z łat 1388 do 1420, wyd. F. Piekosiń-
ski, Kraków 1896, s. 165, 219 (Monumenta Medii Aevi Historica
Res Gestas Poloniae Illustrantia, t. 15).
158
wjazdem do Wilna, zainaugurował swe litewskie rządy.
Towarzyszyła mu małżonka, Elżbieta Habsburżanka,
bratanica cesarza Karola V, poślubiona w końcu lipca
1543. W Wilnie pojawiły się więc trzy dwory. Przy Zyg-
muncie Auguście, jako koronowanym królu Polski
i wielkim księciu Litwy, funkcjonowały dwa dwory: pol-
ski i litewski, liczące razem około 260 osób, natomiast
z Elżbietą do stolicy Litwy przybyła jej własna świta,
licząca 114 dworzan5.
Po raz pierwszy od czasów Aleksandra Jagiellończy-
ka wielki książę miał stale rezydować na Litwie. Zyg-
munt zaangażował się w odbudowę spalonego przed kil-
ku laty wileńskiego Dolnego Zamku, gdzie od XV wieku
mieszkali wielcy książęta. Dbał również o przyozdobie-
nie odnowionych pomieszczeń, m.in. zakupionymi spe-
cjalnie w tym celu obrazami. Jak można wnosić z oma-
wianego spisu, Zygmunt dbał również o odpowiednią
oprawę uroczystości odbywających się na zamku6 7.
Wydanie sreber wiązać można z przygotowaniami
dworu do obchodów końca karnawału. Srebra wydano
- przypomnijmy - 10 lutego, natomiast w roku 1545
Środa Popielcowa, kończąca Zapusty, przypadała 21 lu-
tego. Pozostały czas zapewne przeznaczono na konser-
wację przedmiotów wydobytych ze skarbca. Świadczy
o tym zapis w rachunkach dworu królewskiego, gdzie
zanotowano wydatkowanie 15 skojców „ab emundatio-
ne argenti ex thesauro a domino Homostai percepti” .
Osoba pokojowca odbierającego srebra może budzić
zdziwienie. Jednakże Włoszek cieszył się wyjątkowym
zaufaniem Zygmunta Augusta. Poza funkcją łożnicze-
go pełnił obowiązki podskarbiego dwornego (choć po-
świadczony z tym urzędem jest dopiero od 1549 r.). Od-
powiadał więc za szkatułę królewską i prowadził do-
kładne rachunki dworu8.
5Ibidem, s. 313-320.
6Ibidem, s. 324-333; N. Kitkauskas, Yilniaus pilys. Statyba
ir architektura, Vilnius 1989, s. 23, 26.
7 Również w lutym 1545 r. srebra przejęte na rzecz wielkiego księ-
cia po wygaśnięciu rodu Gasztoldów, na polecenie Zygmunta Augusta,
oznaczono inicjałami królewskimi S.A. Być może akcja znaczenia sre-
ber była związana z kompletowaniem zastawy na koniec karnawału.
Na temat sporu o spuściznę po Gasztołdach i znaczeniu sreber zob.
Kolankowski,o.c.,s. 334-338; Rachunki dworu Zygmunta Augusta
spisane przez Stanisława Włoszka (1544-1548) [w:] Rachunki dworu
królewskiego 1544-1564, wyd. A. C h m i e 1, Kraków 1911, s. 183 (Źró-
dła do Historii Sztuki i Cywilizacji w Polsce, t. I).
sKolankowski, o.c., s. 305; zob. przyp. 44.
"'Przygotowując niniejszą edycję korzystałem z następujących
słowników: V. Dal’, Tolkovyj slovar ’ żivago vełikorusskogo jazy-
ka, t. I-IV, St. Petersburg-Moskva 1880-1882 (reprint Moskwa 1978-
1980); P.Ja. Cernich, Istoriko-etimologićeskij slovar ’ sovremen-
nogo russkogo jazyka, t. I-II, Moskva 1999; Gastaryćny slovnik
belaruskai movy, t. I—XVII. Mińsk 1982; Słovar’ drevnerusskogo
jazyka (XI—XIV w.) v desjciti tomach, t. I-IV, Moskwa 1988- ; Sło-
Spis został sporządzony według czytelnego schema-
tu. Kolejno podawano krótki opis przedmiotów, ze zwró-
ceniem uwagi na materiał - czy wykonane są ze srebra,
oprawione w srebo, czy jedynie posrebrzane. Odnoto-
wywano złocenia (wskazując miejsca pokryte złotem),
kamienie i koral. Uwzględniano także ornamentację.
Najczęściej pojawia się tu termin wieniec. Określenie
to w praktyce szesnastowiecznego języka ruskiego może
oznaczać jednocześnie zdobienie obiegające naczynie,
jak i w ogóle zdobienie6. Na końcu opisu podano wagę
przedmiotów wyrażoną w grzywnach i skojcach litew-
skich, z dokładnością do pół skojca"1. W kilku przypad-
kach po wadze podano informację o herbach umiesz-
czonych na przedmiotach oraz wskazano poprzednich
właścicieli sreber.
Nie sposób wnioskować o wartości artystycznej wy-
mienionych przedmiotów na podstawie skrótowych opi-
sów. Kilkakrotnie podkreślono, że są one stare bądź sta-
roświeckie oraz że od dawna znajdują się w skarbcu
ziemskim. Również podjęta niżej próba identyfikacji
przedmiotów pozwala zauważyć, że są charakterystycz-
ne dla późnego gotyku. Nie natrafiamy tu na wyroby,
które można byłoby łączyć z renesansem. Jak się wyda-
je, większość z nich trafiła do skarbca za czasów wiel-
koksiążęcych rządów Aleksandra, bądź nawet za pano-
wania często goszczącego na Litwie Kazimierza Jagiel-
lończyka lub Zygmunta Starego.
W pierwszej kolejności opisano osiem rogów do pi-
cia. Stanowiły one nieodzowny element zastawy używa-
nej podczas specjalnych uroczystości dworskich w Eu-
ropie doby średniowiecza i wczesnej epoki nowożytnej.
W rachunkach królewskich z czasów Władysława Jagiełły
wypłaty za wykonanie bądź naprawę rogów pojawiają
się kilkakrotnie". Jak wynika ze spisu z roku 1475 (za-
chowanego w odpisie z r. 1669), dwa rogi turze oprawio-
var’ drevnerusskogo jazyka (XI-XVII w.), t. I-XXV, Moskva 1975-;
Slovnik staroukrainśkoi moyy XIV—XV w., t. I—II, Kii’v 1977-1978;
I. I. Sreznievskij, Materiały dłja slovarja drevnerusskogo jazy-
ka, t. I-II, Moskva 1853-1861. Korzystałem również z historyczno-
artystycznego słownika pt. Tipologićeskij slovar ’zolotych i srebrja-
nych izdełij [w:] T. Goldberg, F. Miśunov, N. Platonova,
M. Postnikova-Loseva, Russkoezołotoe iserebrjanoedęłoXV-
XX vekov, Moskva 1967, s. 91-131.
10 W oparciu o dane podane przez T. Wierzbowskiego, Va-
demecum, Lwów-Warszawa 1926 (wyd. 2), s. 215, oraz J. Szy-
mańskiego, Nauki pomocnicze historii, wyd. nowe, Warszawa
2002, s. 171, tab. 10; w dalszych obliczeniach przyjęto, że 1 grzyw-
na litewska odpowiada 190 g, 1 skojec - 7, 91 g.
11 Np.: „Item aurifabro Synay a labore unus comui regalis IV
marc.[...]; Item Arnoldo aurifabro pro [...] reformacione [...] comu-
um antiąuorum regalium ' - Rachunki dworu króla Władysława Ja-
giełły i królowej Jadwigi z łat 1388 do 1420, wyd. F. Piekosiń-
ski, Kraków 1896, s. 165, 219 (Monumenta Medii Aevi Historica
Res Gestas Poloniae Illustrantia, t. 15).
158