DOI Artikel:
Pencakowski, Paweł: Renesansowy ołtarz główny z katedry krakowskiej w Bodzentynie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19890#0114
munta I w charakterze epoki Odrodzenia”'. W pracy o ka-
tedrze krakowskiej kwestię renesansowego ołtarza po-
ruszył w roku 1900 Tadeusz Wojciechowski, który stre-
ścił wspomnianą relację wizytacji Bernarda Maciejow-
skiego i wyraził przypuszczenie, że retabulum fundo-
wał biskup Samuel Maciejowski3 4. W konkluzji napisał:
„można być pewnym, że architektura ołtarza była rene-
sansowa, a obraz niewątpliwie włoski”. Sokołowski za-
jął się po raz pierwszy ołtarzem w pracy o rzeźbie pol-
skiej XV i XVI wieku, kiedy jeszcze nie wiedział, że
dzieło to przetrwało5. Przyjął tu zasadniczo opinię Łę-
towskiego w zakresie datowania, tj. czasy Zygmunta I
(1506-1548) i Samuela Maciejowskiego (posługa bisku-
pia w latach 1546-1550). „Podejrzewał” też o autorstwo
krakowskich snycerzy Jana Jandę i Jakuba Werthera.
Identyfikację zachowanego w Bodzentynie zabytku za-
wdzięczamy Sokołowskiemu6 * 8, który jednak nie oglądał
go osobiście in situ. Oparł się jedynie na notatce Stefana
Zaborowskiego, penetrującego kielecczyznę wraz
z Adolfem Szyszko-Bohuszem, i na sporządzonych prze-
zeń dwóch rzutach poziomych nastawy" oraz na trzech
fotografiach czarno-białych (dwie z nich sam polecił
wykonać, pierwsza bowiem dostarczona przez Szysz-
ko-Bohusza okazała się niewystarczająca; fig. 5). Soko-
łowski napisał, że ołtarz: „należy do pierwszorzędnych
zabytków naszego kraju [...] z najświetniejszej epoki
naszej historii, z czasów Zygmunta I i pokrewny jest
w swych formach i całej budowie kaplicy Zygmuntow-
skiej na Wawelu [...] wyszedł on spod dłuta tych sa-
mych włoskich dekoratorów i rzeźbiarzy, którzy pod
kierunkiem Bartolomea Berecci kaplicę zdobili”61. Au-
tor stwierdził ponadto, iż „zabytek ma [...] ten naukowy
interes, że jest rzeźbiony w drzewie [...] i przynosi ze
sobą dowód działalności i pracy w innym, i to stosunko-
wo na te czasy wyjątkowo tylko przez nich w tych roz-
miarach i na tę skalę użytkowanym materiale drzew-
nym”9. Zauważył, że retabulum było wykonane z seg-
mentów dających się zmontować w jedną całość in situ.
Rozważenie argumentów stylistycznych, które objęło
rzeźbę pełnoplastyczną, ornament i strukturę architekto-
3 W. Łuszczkiewicz, Trzy epoki sztuki na zamku krakow-
skim, Kraków 1881, s. 79.
4T. Wojciechowski, Kościół katedralny w Krakowie, Kra-
ków 1900, s. 46.
- M. Sokołowski, Studia do historii rzeźby w Polsce XV i XVI w.
(Spraw. KHS 7: 1902, s. 175).
6M. Sokołowski, Ołtarz renesansowy [w:] A. Szyszko-Bo-
husz. Bodzentyn. Beszowa, Skalmierz i system krakowski (Spraw.
KHS 9: 1913, z. 1-2, szp. 91-101). Sokołowski nie powołał się na
ustalenia swych poprzedników oraz własne i nie wykorzystał opisu
ołtarza zawartego w źródłach z początku w. XVII.
Sokołowski, Ołtarz..., il 51; na wysokości mensy oraz nisz
z figurami. Zaborowski podał także szerokość i głębokość ołtarza.
8Sokołowski, Ołtarz..., szp. 91.
niczną, pozwoliło Sokołowskiemu stwierdzić w ołtarzu
dobre proporcje figur (wymienia tu Boga Ojca oraz SS.
Stanisława i Wacława), dostrzegł także: „wykwintność
i elegancję, która znamionuje utwory toskańskich rzeź-
biarzy i dekoratorów [...] z dobrej szkoły”. Autor świa-
dom był różnicy między formami zastosowanymi w re-
tabulum bodzentyńskim a tymi w kaplicy Zygmuntow-
skiej. Wskazał istnienie w ołtarzu kolumn (w przeciwień-
stwie do pilastrów w kaplicy), a w kontekście ornamen-
tacji wspomniał ołtarz Fontegiusta w Sienie oraz „nasze-
go” mistrza Giovanniego Ciniego ze Sieny. Zwrócił też
uwagę na stylowe różnice między strukturą architekto-
niczną, rzeźbą i ornamentacją z jednej a malowidłem
z drugiej strony. Jego zdaniem „ołtarz należy do innej
szkoły. Stoi w pewnym przeciwieństwie do stylu malar-
stwa w obrazie”, w którym doszukiwał się wpływu wzo-
rów Rafaela i Michała Anioła oraz „podobieństwa do ob-
razów Sebastiana del Piombo, wenecjanina, który sporą
część życia spędził w Rzymie”10. Według niego obraz
zapowiada już kontrreformację, podczas gdy ołtarz świad-
czy o mijającej, pełnej uroku przeszłości (renesansowej).
Uwzględniając wnioski z zakresu analizy fonny oraz
programu heraldycznego ołtarza, Sokołowski przyjął,
że ołtarz fundowany przez króla Zygmunta I i Jana Zbą-
skiego herbu Nałęcz, dziekana kapituły krakowskiej (od
1531), powstał w latach 1532-1535. Jak widać, odstą-
pił w tym zakresie od wcześniejszych, słusznych co do
datowania opinii (również własnych). Dodał jednak, że
„w sprawie tej pewności żadnej nie mamy i być może
mieć nie będziemy”11.
Wnioski Sokołowskiego przyjął Stefan Komornic-
ki w studium z roku 193212, a dyskusję z nim podjęli
Stanisław Cercha i Feliks Kopera w pracy o Cinim13.
Autorzy wykorzystali źródła pisane, wydane drukiem
przez Stanisława Tomkowicza14, oraz nie publikowane
wypisy Żegoty Paulego15 i zaproponowali nowe dato-
wanie. Przyjęli, że retabulum powstało przed śmiercią
Zygmunta I (1 IV 1548), że było dziełem Jana Ciniego
(tu rozwinęli sugestie Sokołowskiego dotyczące orna-
mentu); informowali też, iż prace wykończeniowe prze-
9Ibidem, szp. 92.
10Ibidem, szp. 99.
" Ibidem, szp. 93.
12 S. Komornicki, Kultura artystyczna w Polsce czasów Od-
rodzenia. Sztuki plastyczne [w:] Kultura staropolska, Kraków 1932,
s. 558.
13S. Cercha, F. Kopera, Nadworny rzeźbiarz króla Zygmun-
ta Starego Giovanni Cini ze Sieny i jego dzieła w Polsce. Kraków
[b.d.], s. 62.
14S. Tomkowicz, Materiały do historii stosunków kultural-
nych w XVI w. na dworze królewskim polskim, Kraków 1915,
s. 9-10.
15Cercha i Kopera (o.c.) powołali się na wypisy z akt kapi-
tuły krakowskiej, zob. Bibl. Jag., rkps 5357, teka 3, s. 38 i n.
108
tedrze krakowskiej kwestię renesansowego ołtarza po-
ruszył w roku 1900 Tadeusz Wojciechowski, który stre-
ścił wspomnianą relację wizytacji Bernarda Maciejow-
skiego i wyraził przypuszczenie, że retabulum fundo-
wał biskup Samuel Maciejowski3 4. W konkluzji napisał:
„można być pewnym, że architektura ołtarza była rene-
sansowa, a obraz niewątpliwie włoski”. Sokołowski za-
jął się po raz pierwszy ołtarzem w pracy o rzeźbie pol-
skiej XV i XVI wieku, kiedy jeszcze nie wiedział, że
dzieło to przetrwało5. Przyjął tu zasadniczo opinię Łę-
towskiego w zakresie datowania, tj. czasy Zygmunta I
(1506-1548) i Samuela Maciejowskiego (posługa bisku-
pia w latach 1546-1550). „Podejrzewał” też o autorstwo
krakowskich snycerzy Jana Jandę i Jakuba Werthera.
Identyfikację zachowanego w Bodzentynie zabytku za-
wdzięczamy Sokołowskiemu6 * 8, który jednak nie oglądał
go osobiście in situ. Oparł się jedynie na notatce Stefana
Zaborowskiego, penetrującego kielecczyznę wraz
z Adolfem Szyszko-Bohuszem, i na sporządzonych prze-
zeń dwóch rzutach poziomych nastawy" oraz na trzech
fotografiach czarno-białych (dwie z nich sam polecił
wykonać, pierwsza bowiem dostarczona przez Szysz-
ko-Bohusza okazała się niewystarczająca; fig. 5). Soko-
łowski napisał, że ołtarz: „należy do pierwszorzędnych
zabytków naszego kraju [...] z najświetniejszej epoki
naszej historii, z czasów Zygmunta I i pokrewny jest
w swych formach i całej budowie kaplicy Zygmuntow-
skiej na Wawelu [...] wyszedł on spod dłuta tych sa-
mych włoskich dekoratorów i rzeźbiarzy, którzy pod
kierunkiem Bartolomea Berecci kaplicę zdobili”61. Au-
tor stwierdził ponadto, iż „zabytek ma [...] ten naukowy
interes, że jest rzeźbiony w drzewie [...] i przynosi ze
sobą dowód działalności i pracy w innym, i to stosunko-
wo na te czasy wyjątkowo tylko przez nich w tych roz-
miarach i na tę skalę użytkowanym materiale drzew-
nym”9. Zauważył, że retabulum było wykonane z seg-
mentów dających się zmontować w jedną całość in situ.
Rozważenie argumentów stylistycznych, które objęło
rzeźbę pełnoplastyczną, ornament i strukturę architekto-
3 W. Łuszczkiewicz, Trzy epoki sztuki na zamku krakow-
skim, Kraków 1881, s. 79.
4T. Wojciechowski, Kościół katedralny w Krakowie, Kra-
ków 1900, s. 46.
- M. Sokołowski, Studia do historii rzeźby w Polsce XV i XVI w.
(Spraw. KHS 7: 1902, s. 175).
6M. Sokołowski, Ołtarz renesansowy [w:] A. Szyszko-Bo-
husz. Bodzentyn. Beszowa, Skalmierz i system krakowski (Spraw.
KHS 9: 1913, z. 1-2, szp. 91-101). Sokołowski nie powołał się na
ustalenia swych poprzedników oraz własne i nie wykorzystał opisu
ołtarza zawartego w źródłach z początku w. XVII.
Sokołowski, Ołtarz..., il 51; na wysokości mensy oraz nisz
z figurami. Zaborowski podał także szerokość i głębokość ołtarza.
8Sokołowski, Ołtarz..., szp. 91.
niczną, pozwoliło Sokołowskiemu stwierdzić w ołtarzu
dobre proporcje figur (wymienia tu Boga Ojca oraz SS.
Stanisława i Wacława), dostrzegł także: „wykwintność
i elegancję, która znamionuje utwory toskańskich rzeź-
biarzy i dekoratorów [...] z dobrej szkoły”. Autor świa-
dom był różnicy między formami zastosowanymi w re-
tabulum bodzentyńskim a tymi w kaplicy Zygmuntow-
skiej. Wskazał istnienie w ołtarzu kolumn (w przeciwień-
stwie do pilastrów w kaplicy), a w kontekście ornamen-
tacji wspomniał ołtarz Fontegiusta w Sienie oraz „nasze-
go” mistrza Giovanniego Ciniego ze Sieny. Zwrócił też
uwagę na stylowe różnice między strukturą architekto-
niczną, rzeźbą i ornamentacją z jednej a malowidłem
z drugiej strony. Jego zdaniem „ołtarz należy do innej
szkoły. Stoi w pewnym przeciwieństwie do stylu malar-
stwa w obrazie”, w którym doszukiwał się wpływu wzo-
rów Rafaela i Michała Anioła oraz „podobieństwa do ob-
razów Sebastiana del Piombo, wenecjanina, który sporą
część życia spędził w Rzymie”10. Według niego obraz
zapowiada już kontrreformację, podczas gdy ołtarz świad-
czy o mijającej, pełnej uroku przeszłości (renesansowej).
Uwzględniając wnioski z zakresu analizy fonny oraz
programu heraldycznego ołtarza, Sokołowski przyjął,
że ołtarz fundowany przez króla Zygmunta I i Jana Zbą-
skiego herbu Nałęcz, dziekana kapituły krakowskiej (od
1531), powstał w latach 1532-1535. Jak widać, odstą-
pił w tym zakresie od wcześniejszych, słusznych co do
datowania opinii (również własnych). Dodał jednak, że
„w sprawie tej pewności żadnej nie mamy i być może
mieć nie będziemy”11.
Wnioski Sokołowskiego przyjął Stefan Komornic-
ki w studium z roku 193212, a dyskusję z nim podjęli
Stanisław Cercha i Feliks Kopera w pracy o Cinim13.
Autorzy wykorzystali źródła pisane, wydane drukiem
przez Stanisława Tomkowicza14, oraz nie publikowane
wypisy Żegoty Paulego15 i zaproponowali nowe dato-
wanie. Przyjęli, że retabulum powstało przed śmiercią
Zygmunta I (1 IV 1548), że było dziełem Jana Ciniego
(tu rozwinęli sugestie Sokołowskiego dotyczące orna-
mentu); informowali też, iż prace wykończeniowe prze-
9Ibidem, szp. 92.
10Ibidem, szp. 99.
" Ibidem, szp. 93.
12 S. Komornicki, Kultura artystyczna w Polsce czasów Od-
rodzenia. Sztuki plastyczne [w:] Kultura staropolska, Kraków 1932,
s. 558.
13S. Cercha, F. Kopera, Nadworny rzeźbiarz króla Zygmun-
ta Starego Giovanni Cini ze Sieny i jego dzieła w Polsce. Kraków
[b.d.], s. 62.
14S. Tomkowicz, Materiały do historii stosunków kultural-
nych w XVI w. na dworze królewskim polskim, Kraków 1915,
s. 9-10.
15Cercha i Kopera (o.c.) powołali się na wypisy z akt kapi-
tuły krakowskiej, zob. Bibl. Jag., rkps 5357, teka 3, s. 38 i n.
108