DOI Heft:
Lanckoronsciana
DOI Artikel:Myśliński, Michał: Wczesnobizantyńska gemma w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19890#0258
1. Adoracja Krzyża, tzw. gemma Lanckorońskich, sardonyks
(intaglio), Palestyna lub Konstantynopol, WVI-VI/VII w.
Zamek Królewski na Wawelu (fot. S. Michta)
Dotychczasowe opracowania ikonografii przedsta-
wienia dotyczyły dwóch zagadnień: identyfikacji uka-
zanych postaci oraz genezy tematu Adoracji Krzyża.
Charakterystyczne cechy fizjonomii, układ szat, krzyż
w dłoni postaci po prawej stronie, a także późniejsza
tradycja obrazowa pozwoliły bezsprzecznie i zgodnie
rozpoznać w obu postaciach wizerunki śś. Piotra i Paw-
ła; równoczesne datowanie zabytku na przełom V/VI
wieku dało podstawę do stwierdzenia, że jest to naj-
wcześniejsze lub jedno z najwcześniejszych przedsta-
wień pary apostołów14. Poważne różnice sądów istnieją
natomiast w kwestii genezy ikonografii Adoracji Krzy-
ża -'i spór ten nie został dotychczas jednoznacznie
14 Noll, o.c., s. 35-36.
15 A. Grab ar, Les ampoules de Terre Sainte (Monza-Bobbio),
Paris 1958, passim.
16 Ibidem, nr 3-6, 8-10, 13-15, 18.
,7Age ofSpirituality..., s. 564-565; Byzance..., s. 87; No 11, o.c.,
s. 35-36.
18 Patrząc z nawy dostrzec można, iż ukazany w absydzie krzyż
jest jakby zwieńczony popiersiem Chrystusa.
19 Grabar, o.c., nr 3-6, 8-10, 13-15, 18\ Catalogue of the By-
zantine and Early Mediaeval Antiąuities in the Dumbarton Oaks
rozstrzygnięty. Zdaniem Grabara początków tematu na-
leży doszukiwać się w Rzymie i Konstantynopolu
w oficjalnej ikonografii cesarskiej, gdzie postać trium-
fującego władcy wyobrażano z dwoma Wiktoriami1".
Grabar uznał także, że motyw ten został na początku
V wieku przejęty do obrazowania triumfu Chrystusa
(postać władcy zastąpiona została krzyżem lub krzy-
żem z popiersiem Chrystusa, a Wiktorie wybranymi
świętymi) i następnie rozpowszechnił się na terenie ca-
łego Cesarstwa, o czym świadczą licznie zachowane
przedstawienia16.
Z kolei we wspomnianych już opracowaniach kata-
logowych przeważa zdanie, że temat Adoracji Krzyża
wywodzi się z monumentalnej dekoracji kościołów w
Ziemi Świętej, skąd rozpowszechnił się najpierw we
wschodniej części Cesarstwa, a później dotarł do Rzy-
mu17. Niezależnie od meritum tego sporu, jako przy-
kład zbieżności układu ikonograficznego wymieniano
trzy malowidła: mozaikę kaplicy arcybiskupiej w Ra-
wennie (ok. r. 494-519), gdzie konchę absydy wypeł-
nia przedstawienie krzyża, a w podniebiu łuku tęczy
widnieje wizerunek Chrystusa, mozaikę w kościele San
Apolinare in Classe w Rawennie (przed r. 549), gdzie
konchę wielkiej absydy zajmuje wyobrażenie krzyża,
a na osi lica łuku tęczy umieszczono popiersie Chry-
stusa18, oraz mozaikę wypełniającą absydę kościoła San
Stefano Rotondo w Rzymie (r. 642-649), gdzie ukaza-
no krzyż czczony przez śś. Primusa i Felicjanusa. Jako
przykłady identycznego schematu wspominano nato-
miast przedstawienia na ampułkach ołowianych, maso-
wo wykonywanych jako pamiątki pielgrzymki do Zie-
mi Świętej (V-VI w.)19. Poszerzając nieco ów krąg licz-
nych wyobrażeń, wspomnieć można dotychczas nie wy-
mienione w tym kontekście zabytki z połowy VI wie-
ku: wykonaną w Palestynie terakotową formę do Chle-
ba eucharystycznego, na której ukazano śś. Piotra i Paw-
ła zwracających się ku wysokiemu krzyżowi, umiesz-
czonemu pomiędzy nimi20, a także wykonany w Syrii
srebrny okład księgi liturgicznej, zawierający wyobra-
żenie dwóch świętych podtrzymujących krzyż21.
Zrelacjonowany powyżej dotychczasowy stan badań
jednoznacznie wskazuje, że przedmiotem zainteresowa-
nia była wyłącznie ikonografia ukazanego na gemmie
Collection, I, wyd. M.C. Ross, s. 71-72, nr 87, Dumbarton Oaks
1962; J. Engemann, Palastinische Pilgerampullen im F.J. Dólger
Institut in Bonn (Jahrbuch fur Antike und Christentum 16: 1973,
s. 5-27), w omówieniu wspomina o gemmie z Wawelu; Age ofSpi-
rituality..., s. 564—565, nr kat. 524, s. 585-586.
20 Age ofSpirituality..., s. 628-629, nr 566 (forma znajduje się
w wiedeńskim Kunsthistonsches Museum - nr inw. AS V 2014).
21 Ibidem, s. 619-620, nr kat. 555 (okład przechowywany w no-
wojorskim Metropolitan Museum of Art - nr inw. Fletcher Found
47.100.36).
252
(intaglio), Palestyna lub Konstantynopol, WVI-VI/VII w.
Zamek Królewski na Wawelu (fot. S. Michta)
Dotychczasowe opracowania ikonografii przedsta-
wienia dotyczyły dwóch zagadnień: identyfikacji uka-
zanych postaci oraz genezy tematu Adoracji Krzyża.
Charakterystyczne cechy fizjonomii, układ szat, krzyż
w dłoni postaci po prawej stronie, a także późniejsza
tradycja obrazowa pozwoliły bezsprzecznie i zgodnie
rozpoznać w obu postaciach wizerunki śś. Piotra i Paw-
ła; równoczesne datowanie zabytku na przełom V/VI
wieku dało podstawę do stwierdzenia, że jest to naj-
wcześniejsze lub jedno z najwcześniejszych przedsta-
wień pary apostołów14. Poważne różnice sądów istnieją
natomiast w kwestii genezy ikonografii Adoracji Krzy-
ża -'i spór ten nie został dotychczas jednoznacznie
14 Noll, o.c., s. 35-36.
15 A. Grab ar, Les ampoules de Terre Sainte (Monza-Bobbio),
Paris 1958, passim.
16 Ibidem, nr 3-6, 8-10, 13-15, 18.
,7Age ofSpirituality..., s. 564-565; Byzance..., s. 87; No 11, o.c.,
s. 35-36.
18 Patrząc z nawy dostrzec można, iż ukazany w absydzie krzyż
jest jakby zwieńczony popiersiem Chrystusa.
19 Grabar, o.c., nr 3-6, 8-10, 13-15, 18\ Catalogue of the By-
zantine and Early Mediaeval Antiąuities in the Dumbarton Oaks
rozstrzygnięty. Zdaniem Grabara początków tematu na-
leży doszukiwać się w Rzymie i Konstantynopolu
w oficjalnej ikonografii cesarskiej, gdzie postać trium-
fującego władcy wyobrażano z dwoma Wiktoriami1".
Grabar uznał także, że motyw ten został na początku
V wieku przejęty do obrazowania triumfu Chrystusa
(postać władcy zastąpiona została krzyżem lub krzy-
żem z popiersiem Chrystusa, a Wiktorie wybranymi
świętymi) i następnie rozpowszechnił się na terenie ca-
łego Cesarstwa, o czym świadczą licznie zachowane
przedstawienia16.
Z kolei we wspomnianych już opracowaniach kata-
logowych przeważa zdanie, że temat Adoracji Krzyża
wywodzi się z monumentalnej dekoracji kościołów w
Ziemi Świętej, skąd rozpowszechnił się najpierw we
wschodniej części Cesarstwa, a później dotarł do Rzy-
mu17. Niezależnie od meritum tego sporu, jako przy-
kład zbieżności układu ikonograficznego wymieniano
trzy malowidła: mozaikę kaplicy arcybiskupiej w Ra-
wennie (ok. r. 494-519), gdzie konchę absydy wypeł-
nia przedstawienie krzyża, a w podniebiu łuku tęczy
widnieje wizerunek Chrystusa, mozaikę w kościele San
Apolinare in Classe w Rawennie (przed r. 549), gdzie
konchę wielkiej absydy zajmuje wyobrażenie krzyża,
a na osi lica łuku tęczy umieszczono popiersie Chry-
stusa18, oraz mozaikę wypełniającą absydę kościoła San
Stefano Rotondo w Rzymie (r. 642-649), gdzie ukaza-
no krzyż czczony przez śś. Primusa i Felicjanusa. Jako
przykłady identycznego schematu wspominano nato-
miast przedstawienia na ampułkach ołowianych, maso-
wo wykonywanych jako pamiątki pielgrzymki do Zie-
mi Świętej (V-VI w.)19. Poszerzając nieco ów krąg licz-
nych wyobrażeń, wspomnieć można dotychczas nie wy-
mienione w tym kontekście zabytki z połowy VI wie-
ku: wykonaną w Palestynie terakotową formę do Chle-
ba eucharystycznego, na której ukazano śś. Piotra i Paw-
ła zwracających się ku wysokiemu krzyżowi, umiesz-
czonemu pomiędzy nimi20, a także wykonany w Syrii
srebrny okład księgi liturgicznej, zawierający wyobra-
żenie dwóch świętych podtrzymujących krzyż21.
Zrelacjonowany powyżej dotychczasowy stan badań
jednoznacznie wskazuje, że przedmiotem zainteresowa-
nia była wyłącznie ikonografia ukazanego na gemmie
Collection, I, wyd. M.C. Ross, s. 71-72, nr 87, Dumbarton Oaks
1962; J. Engemann, Palastinische Pilgerampullen im F.J. Dólger
Institut in Bonn (Jahrbuch fur Antike und Christentum 16: 1973,
s. 5-27), w omówieniu wspomina o gemmie z Wawelu; Age ofSpi-
rituality..., s. 564—565, nr kat. 524, s. 585-586.
20 Age ofSpirituality..., s. 628-629, nr 566 (forma znajduje się
w wiedeńskim Kunsthistonsches Museum - nr inw. AS V 2014).
21 Ibidem, s. 619-620, nr kat. 555 (okład przechowywany w no-
wojorskim Metropolitan Museum of Art - nr inw. Fletcher Found
47.100.36).
252