Studia Waweliana (11/12.2002-2003)

Stanisław Świerz-Zaleski w roku 1929 objął (po Marianie
Morelowskim) funkcję kustosza zbiorów zamku i kontynuował
działania związane z rekonstrukcją Skarbca. Był on osobą do-
brze przygotowaną merytorycznie do podjęcia problemu pamią-
tek po królach polskich. Już w 1912 prowadził w Muzeum XX
Czartoryskich badania na temat przechowywanych tam regaliów:
„rękopisów dotąd niezbadanych, które umożliwiły mi zidentyfi-
kowanie tych przedmiotów znajdujących się bądź to w gablo-
tach Muzeum XX Czartoryskich, bądź to w prywatnym posia-
daniu”6. Jednak przed rokiem 1929 ogłosił niewielką część wy-
ników tych poszukiwań. W 1913, w czasie posiedzenia Komisji
Historii Sztuki Akademii Umiejętności, przedstawił referat do-
tyczący okazów broni, zatytułowany Nieznane zabytki ze Skarb-
ca Koronnego na Wawelu w Muzeum XX Czartoryskich7, zapo-
wiadając jednocześnie opublikowanie obszerniejszej pracy na
ten temat, która niestety nigdy nie ukazała się drukiem.

W czerwcu 1929 roku Świerz-Zaleski opracował doku-
ment stanowiący rodzaj omówienia wawelskich pamiątek po
królach zgromadzonych w zbiorach Czartoryskich. Pismo to
nie ma ani adresata, ani tytułu. Zachowało się w postaci odpi-
su w Archiwum Zamku Królewskiego na Wawelu. Zawiera,
sporządzony na podstawie rękopiśmiennych inwentarzy zbio-
rów Świątyni Sybilli w Puławach, wykaz znajdujących się
w posiadaniu Czartoryskich regaliów pochodzących z Wawe-
lu8. Na maszynopisie Świerz-Zaleski naniósł później, zapew-
ne po 14 września lub 13 listopada, odręczne uzupełnienia.
Dopiski dotyczyły przedmiotów przekazanych przez Adama
Ludwika Czartoryskiego do skarbca katedry krakowskiej lub
włączonych/oddanych do Muzeum XX Czartoryskich obiek-
tów ze zbiorów rodzinnych.

Sporządzony spis zawierał 50 pozycji (przedmiotów było
więcej, czasami w jednej pozycji podane są bowiem dwa obiek-
ty, np. nr 21 - 2 szkatułki, nr 43 - 2 buzdygany). Opracowanie
miało stać się podstawą do podjęcia rozmów z Adamem Lu-
dwikiem Czartoryskim na temat przekazania Wawelowi wy-
mienionych w nim pamiątek, ponieważ -jak pisze Świerz-Za-
leski: „Dziś dla wszystkich tych przedmiotów jedyne miejsce
na Wawelu, gdzie, po powrocie Szczerbca, Skarbiec Koronny
powinien być zrekonstruowany” i dalej w sposób stanowczy
dodawał: „Książę Ordynat A[dam] Czartoryski [...] niewątpli-
wie zrozumie, że T[adeusz] Czacki biorąc te rzeczy ze Skarbca
i grobów, brał je nie dla siebie, ale dla muzeum Państwa Pol-
skiego i nie miał prawa rozporządzać nimi jako swoją własno-
ścią. Jeśli je złożył w Świątyni Sybilli to dlatego, że uważał tę
Świątynię za czasowo najlepszą formę zakonserwowania tych
pamiątek dla przyszłości [...] Przechowywane przez Niego

6 AZK, PZS 1-117, Pismo Stanisława Świerza-Zaleskiego do-
tyczące pamiątek królewskich w zbiorach książąt Czartoryskich, Kra-
ków 10 VI 1929, zob. niżej dok. nr I.

Streszczenie w Sprawozdaniach, Prace KHS 2: 1922, s. I.

8 Podstawą do opracowania był zapewne rkps 3032 Bibl. Cz.

9 Zob. niżej dok. nr I.

10 Morelowski, Rozproszenie..., passim.

[Czartoryskiego - RS] w ukryciu zabłysnęłyby dopiero całą
swoją wartością me materialną, ale narodową z chwilą, gdyby
się znalazły w odnowionym skarbcu wawelskim, mając te
wszystkie względy na uwadze zachce je zwrócić Państwu Pol-
skiemu niewątpliwie”9. Takie sformułowania nie tworzyły do-
brej atmosfery do dyskusji i rozmów z Czartoryskim.

Pismo i stanowisko Świerza-Zaleskiego znał książę Adam.
Odczyt wygłoszony w lutym 1930 przez Mariana Morelow-
skiego na walnym zgromadzeniu Towarzystwa Przyjaciół Mu-
zeum Narodowego, a następnie jego streszczenie opubliko-
wane przez „Czas”10 było w istocie polemiką z omawianym
pismem. Morelowski wskazywał, że Świerz-Zaleski na „pod-
stawie paru inwentarzy ks. Czartoryskich] zwracał też z róż-
nym stopniem słuszności uwagę na c. 50 przedmiotów, mają-
cych pochodzić bądź to ze Skarbca, bądź też z grobów kró-
lewskich, które T. Czacki też otwierał. Jednakże rękopisy i in-
wentarze zbiorów ks. Czartoryskich], tak jak i same kolek-
cje uległy częściowo rozproszeniu, częściowo konfiskacie i jak
dotąd za mało było materiału do ustalenia proweniencji, udo-
wodnienia, że obrączki mówiły prawdę”11.

W odpowiedzi na dyskusję wokół pamiątek królewskich i re-
konstrukcji Skarbca książę Adam Ludwik przekazał 14 wrze-
śnia 1929, w obecności kardynała Adama Sapiehy, do Skarbca
katediy krakowskiej 14 przedmiotów pochodzących z grobów
królewskich. Fakt ten przez dłuższy czas utrzymywano w tajem-
nicy przed społeczeństwem. Dopiero 13 listopada na łamach
„Czasu” opublikowano nie podpisany artykuł Cenne pamiątki
Nólewskie zwrócone katedrze Nakowskiej, któiy rozpoczynał
się następującym zdaniem „Od kilku tygodni krążyły po Krako-
wie głuche wieści o kosztownościach i pamiątkach historycz-
nych złożonych dla katedry na Wawelu przez rodzinę książąt
Czartoryskich”12. Artykuł zawierał nie tylko wykaz pamiątek,
ale również ich krótki opis. Spis ten na potrzeby publikacji
w „Czasie” sporządził 9 listopada Stefan Komornicki; oryginał
(maszynopis) udało się odnaleźć w zbiorach Biblioteki Czarto-
ryskich13, publikujemy go tu jako dokument nr II. Jako trzeci
publikujemy fragment protokołu z sesji Kapituły Krakowskiej,
która odbyła się 1 października 192914. Podczas posiedzenia
omawiano sprawę zwrotu przez Czartoryskiego przedmiotów
z grobów królewskich. Zawarty w protokole wykaz jest nie-
kompletny, w którym z 14 zwróconych przedmiotów wymie-
niono 11, a dwa z nich (berło - nr 2 i kryształ - nr 7) nie znala-
zły się w spisie Komornickiego (zob. dok. nr II). Różnicę tę
i braki trudno obecnie wytłumaczyć, być może podczas sesji
Kapituła nie dysponowała jeszcze pełnym i precyzyjnym spi-
sem pamiątek zwróconych przez Czartoryskiego.

11 Ibidem, s. 8-9.

12 Tekst napisany ręką Stefana Komornickiego (zob. dok. nr II),
wskazuje, że autorem artykułu mógł być Stanisław Tomkowicz.

13 Dziękuję J. Nowakowi, kierownikowi Działu Rękopisów Bi-
blioteki Czartoryskich za wskazanie mi tego dokumentu.

14 AKK, AA 35, s. 560.

275