Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (16.1954)

MINIATURZYSTA SFORZÓW

już w księgozbiorze kanclerza Jana Zamoyskiego w
końcu XVI wieku. Wskazówki tego rodzaju dostarcza
zapiska, typowa dla ksiąg z pierwotnego księgozbioru
Zamoyskich, wpisana do nich ok. 1672 r. Są to dwa
napisy: „Ex bibliotheca arcis Zamoscensis” oraz ,,Te-
stamento Ill-mi Joannis Zamoyski palatini Sando-
miriensis legatus Bibliothecae Academiae Zamoscen-
sis”. Na książkach papierowych napisy te są skrupu-
latnie przekreślone, w pergaminowym egzemplarzu
Sforziady zostały wyskrobane, ale czytelne. Napisy
owe i przekreślenia są śladem targów sukcesyjnych
o ordynację Zamojską, prowadzonych po śmierci Jana
Zamoyskiego, wnuka kanclerza — założyciela ordy-
nacji 4, do którego należała najstarsza część księgo-
zbioru.
W jaki sposób inkunabuł mediolański znalazł się
w posiadaniu Zamoyskiego, to sprawa trudna do roz-
wiązania, przypuszczać jednak njożna, że wszedł do
księgozbioru kanclerza wraz z częścią biblioteki Zyg-
munta Augusta i z odpryskami księgozbioru Zyg-
munta Starego. Przypuszczamy bowiem, że z księgo-
zbioru Zygmunta Starego pochodzą co najmniej dwa
rękopisy, które później były własnością Biblioteki Or-
dynacji Zamojskiej, odziedziczoną po Janie Zamoy-
skim. Mamy tu na myśli rękopis polskiego przekładu
Historii Aleksandra Wielkiego, sporządzony w 1510 r.
przez Leonarda z Bończy, oraz pięknie iluminowany
XV-wieczny rękopis biblii w języku czeskim5. We-
dług ruskiego rejestru ksiąg Zygmunta Starego
z 1510 r., dwie podobne księgi były wówczas własnoś-
cią króla6. Rzecz sprowadza się zatem do ustalenia,
czy nie chodzi tu przypadkiem o te same egzemplarze.
Tego oczywiście stwierdzić nie jesteśmy w stanie, choć
świeżo odkryty egzemplarz Sforziady jest nowym
śladem prowadzącym do księgozbioru królewskiego.
Przywieziony był do Polski niewątpliwie przez królo-
wą Bonę, prawnuczkę Franciszka Sforzy. Mamy bo-
wiem dowody, że i ten egzemplarz pergaminowy, po-
dobnie jak egzemplarze londyński i paryski — nale-
żał do członka rodziny Sforzów.
Ponadto 'warszawski egzemplarz Sforziady ma wy-
jątkowe znaczenie. Odkrywa mianowicię nazwisko
anonimowego dotychczas miniaturzysty mediolańskie-
go, który w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat tak
wiele kłopotu przysporzył historykom sztuki. Minia-
turzystą owym jest PRESBITER JOANNES PETRUS
BIRAGUS, co dopiero dziś można z całą pewnością
4 Horodyski B., Zarys dziejów Biblioteki Ordynacji
Zamojskiej. W: Studia nad książką poświęcone pa-
mięci Kazimierza Piekarskiego, Wrocław 1951 (Książ-
ka w dawnej kulturze polskiej, III), s. 302.
5 Rękopis Historii Aleksandra zaginął w czasie

stwierdzić. Iluminacja w warszawskim egzemplarzu
Sforziady jest podpisana pełnym jego nazwiskiem.
*
* *
Terenem artystycznej działalności Jana Piotra Bi-
rago był Mediolan, stolica Lombardii, państewka od
połowy XV w. rządzonego przez Sforzów. Założycie-
lem tej książęcej dynastii, zresztą krótkotrwałej, był
Franciszek Sforza (1401—1466), kondotier poprzednich
władców Mediolanu — Viscontich. Korzystając z wy-
gaśnięcia tego rodu Sforza orężnie zagarnął ich tron
w 1447 r. Był podobno władcą zręcznym i sprawiedli-
wym. Po jego śmierci władzę odziedziczył syn jego
Galeazzo Maria Sforza, zamordowany przez spiskow-
ców w 1476 r. Wdowa po nim, Bona Sabaudzka objęła
wówczas rządy regencyjne w imieniu swego małolet-
niego syna, Gian Galeazza. Niedługo jednak te rządy
sprawowała. Ludwik Sforza, zwany Moro, brat jej
męża i stryj Gian Galeazza, już w 1477 roku organi-
zował zamach stanu mający mu zdobyć władzę ksią-
żęcą w Mediolanie. Spisek wprawdzie wykryto i Bona
Sabaudzka zerwała z Ludwikiem wszelkie stosunki,
ale w dwa lata później, w 1479 r. zmuszona wytworzo-
ną przez Ludwika sytuacją polityczną i grożącą Me-
diolanowi wojną, przywróciła Ludwika do łaski
i uczyniła zeń swego doradcę. Ludwik korzystając
z nabytych uprawnień omotał młodego Gian Gale-
azza i uczynił zeń swe narzędzie w walce z Boną Sa-
baudzką, co wreszcie doprowadziło do zrzeczenia się
przez nią regencji. Moro nie wypuścił już władzy ze
swych rąk, nawet po dojściu Gian Galeazza do pełno-
letności. Uzurpując sobie najwyższe stanowisko w Me-
diolanie, umiał zachować wszelkie pozory lojalności
względem wydziedziczonego bratanka. Zapewnił mu
życie całkowicie beztroskie, wypełnione zabawami.
Gian Galeazzo rezydował wraz ze swą matką w głów-
nym zamku książęcym Mediolanu, Ludwik zajął jeden
z pomniejszych pałaców. Gian Galeazzo godził się na
taki stan rzeczy, był zeń nawet zadowolony. Inaczej
jednak sprawy te odczuwała Bona Sabaudzka, która
w kilka lat później pozyskała sprzymierzeńca w swej
synowej — Izabelli Aragońskiej. Zaślubiny Gian Ga-
leazza odbyły się w 1489 r. Ludwik Moro postarał
się o to, by uroczystość wypadła jak najwspanialej
i skorzystał z okazji, by nowożeńców odsunąć z Me-
diolanu, przeznaczając im na rezydencję uroczy zamek
w Pawii. Tam w r. 1491 przyszedł na świat Francesco,
wojny. Biblia czeska ocalała i w zbiorach rękopisów
Biblioteki Narodowej nosi sygnaturę: BOZ 7.
6 Puławski K., Spis książek króla Zygmunta I, Bi-
blioteka Warszawska 1875, I, s. 277—281. Pierwszą
wiadomość o tym spisie podał Joachim Lelewel, Bi-
bliograficznych ksiąg dwoje, II, Wilno 1826; s. 97—99.

197