DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Rozprawy
DOI article:Miscellanea
DOI article:Michałowski, Janusz M.: Z poloniców Leningradu i Moskwy: (S. Czechowicz - J. P. Noblin - J. Kosiński - K. Wojniakowski)
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.45623#0075
Z POLONICÓW LENINGRADU I MOSKWY
Konserwatorzy leningradzcy, którzy uprzejmie na-
desłali mi obszerny opis wykonanych w trakcie re-
stauracji prac, zwrócili uwagę na wysoki poziom tech-
niki malarskiej, przejawiający isiię w zróżnicowaniu
faktury podkreślającej materialność przedmiotów i wy-
dobywającej światła grubszym nakładaniem farby
(opis prac konserwatorskich przekazałem działowi
rękopisów Biblioteki Instytutu Sztuki PAN). Warto
tu też dodać, że w posiadaniu Właściciela obrazu
p. M. Kosińskiego zachowała się i dawna rama por-
tretu, której owal odpowiada owalowi malowidła.
Budzący ze zrozumiałych powodów zainteresowanie,
nieznany dotąd naszej literatrze Portret syna artysty
pędzla Józefa Kosińskiego jest, wraz z pozostałymi,
zaginionymi w czasie wojny portretami rodzinnymi,
ciekawym przykładem wędrówek dzieł sztuki polskiej.
Nade wszystko jednak interesuje jako dzieło wykonane
dla własnej rodziny i przedstawiające syna, a więc
bardziej osobiste, niż inne, malowane na zamówienie
portrety. W przyszłej monografii malarza portret
z Leningradu winien zająć miejsce Obok czołowych
obrazów Kosińskiego ze zbiorów polskich.
IV. KAZIMIERZ WOJNIAKOWSKI
W Zbiorach „Otdieła Izobrazitielnych Materiałów”
Państwowego Muzeum Historycznego w Moskwie prze-
chowywany jest duży rysunek Kazimierza Wojniakow-
skiego (47,2 X 32 cm) — portret Zbiorowy przedstawia-
Malarstwo polskie od XVI do początku XX w., Katalog,
Warszawa 1962, Muzeum Narodowe w Warszawie, Galeria
Sztuki Polskiej, il. 295 na s. 297. Zwracają uwagę b. zbliżone
do obrazu w Leningradzie wymiary.
55 w Państwowym Muzeum Historycznym w Moskwie
1082
rysunek nosi nr inw. U II -Kompozycję wymienia
60400
katalog zbiorów artystycznych Archiwum rosyjskiego Mini-
sterstwa Spraw Zagranicznych w Moskwie: Portrety i kar-
tiny chranjasciesja v Archine Ministerstva Inostrannych Del,
Vypusk I, Moskva 1898, poz. 323. Tę, i cytowane w przyp. 56
wiadomości bibliograficzne o trudno dostępnych u nas wy-
dawnictwach rosyjskich zawdzięczam uprzejmości Pani Kiry
W. Mytariewej z Ermitrażu leningradzkiego.
56 Znanymi dotąd portretami zbiorowymi Kazimierza
Wojniakowskiego zajął się wyczerpująco A. Ryszkie-
wicz w swym Polskim portrecie zbiorowym, Wrocław 1961.
Na odwrocie oprawy rysunku z Muzeum Historycznego
umieszczona jest drukowana nalepka wystawy portretów
w 1905 r. z błędnym tytułem Pamjatnik Baronu K. Ja. Bju-
leru tj. Pomnik barona K. J. Billera [sic!]. S. P. Djagi-
lev, Katalog sostojaśćej pod uysoćajśim Ego imperatorskago
Velićestva Gosudarja Imperatora pokrovitel’stvom istoriko-
chudoźestuennoj vystavki russkich portretou, ustraiuaemoj
v Taurićeskom Duorce v pol’zu vdov i sirot pauśich v boju
voinov, t. V, S. Peterburg 1905, s. 45, poz. 1340 (omyłkowo
określony jako rysunek sepią, autor rysunku nie wymie-
niony). Ponadto notuje omawianą kompozycję: S. P. D j a-
g i 1 e v, Spisok portretou, otobrannych dlja istoriko-chudo-
źestuennoj uystauki 1905 goda general’nym komissarom...,
t. HI, v obśćestuennych i ćastnych sobranijach g. Moskuy,
S. Peterburg 1904, s. 6, poz. 50 [,,C. Woynickowsky”].
57 L. [I.] Tainanaeva, Risunki K. Vojnjakovskogo iz
l’vovskogo sobranija, „Iskusstvo”, XXIV, 1961, nr 5, s. 59—62,
6 ilustr. Autorka artykułu nie po raz pierwszy zajmuje się
sztuką polską. W 1959 r., również na łamach „Iskusstva”
(nr 11, s. 67—71), zajęła się twórczością J. P. Norblina (Ma-
jący Koietę z Chołoniewskich — II żonę Antoniego
Stanisłąwia Czetwertyńskiego z dwoma synkami i z
dziećmi swego męża z pierwszego małżeństwa, zgro-
madzonych wokół pomnika nagrobnego męża i ojica,
na tle umownie zaznaczonej palikowej roślinności.
Ołówkowy rysunek ima światła podkreślone białą
kredą, a na dolnej części pomnika sygnowany jest:
C. Woyniakowski del. 1795.
Do moskiewskiego Muzeum Historycznego rysunek
wpłynął z Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicz-
nych 55.
Nie jest to praca zupełnie nieznana literaturze
naukowej, choć nie znajdziemy jej ,w polskich opra-
cowaniach twórczości Kazimierza Wojniakowskiego.
Rysunek bowiem, będący interesującym uzupełnieniem
naszego stanu wiedzy o twórczości Wojniakowskiego
w dziedzinie portretu zbiorowego, zajmującego, jak
wiemy, poważne miejsce w jego działalności artystycz-
nej, był przed sześćdziesięciu laty wystawiony w Pe-
tersburgu na wielkiej wystawie retrospektywnej por-
tretu i był publikowany w wydawnictwach związanych
z tą wystawą56. Jak należy jednak sądzić, rysunek
ten nie był też znany Łarissie I. Tananajewej — ra-
dzieckiemu historykowi sztuki z Moskwy, która nie
wspomina o nim w swym artykule o twórczości rysun-
kowej K. Wojniakowskiego na łamach „Iskusstwa”.
Artykuł ten, wprowadzający jeszcze jednego artystę
polskiego do radzieckiej literatury z zakresu dziejów
sztuki polskiej oparty jest wyłącznie na rysunkach
ze Zbioru Pawlikowskich we Lwowie 57.
terialy k tuorćeskoj biografii J. P. Norblena; _ Rec.:
J. M. Michałowski, „Biul. Hist. Sztuki, XXIII, 1961, nr 2,
s. 172 — 181), a w 1962 r. uikazała się Jej popularno-naukowa
broszura o twórczości Aleksandra Gierymskiego. Nie wda-
jąc się tu w szczegółowy rozbiór artykułu o K. Wojniakow-
skim, trzeba jednak sprostować kilka omyłek, mogących
wprowadzić w błąd badaczy, tak polskich, jak i radzieckich,
którzy zechcą posłużyć się artykułem Tananajewej, jako
pomocą w swych poszukiwaniach i kwerendach, jako naj-
nowszym i _ jedynym po 1939 r. — opracowaniem dot.
lwowskiej kolekcji. Choć bowiem literatura polska o lwow-
skich zbiorach artystycznych w muzeach i bibliotekach jest
wyjątkowo obfita, to jednak o zmianach zaszłych po 1939 r.
informuje — z konieczności w sposób skrótowy — tylko
praca F. Pajączkowskiego (por. przyp. 6), poświę-
cona w zasadzie dziejom Ossolineum w latach 1928—48, ale
wobec koncentracji zbiorów przeprowadzonej w 1940 r. oma-
wiająca i inne zbiory biblioteczne Lwowa z ich kolekcjami
artystycznymi. Przechodząc teraz do sprostowań, należy
zwłaszcza zwrócić uwagę na dwie nieścisłości:
a) Ł. I. Tananajewa stwierdza (s. 59), że kolekcja rysun-
ków K. Wojniakowskiego przechowywana jest w Gabinecie
Sztuki „Lwowskiej Biblioteki Nauk Społecznych” — za-
miast „Lwowskiej Państw. Biblioteki AN USRR” (obecnie
od 1963 r.: „Lwowskiej Państw. Biblioteki Naukowej Min.
Kultury USRR”, por. przyp. 6). Nie ma we Lwowie, ani
nie było instytucji o nazwie użytej przez Tananajewą.
b) W tym samym miejscu Ł. I. Tananajewa pisźe:
„Obecnie nie udało się odnaleźć dokumentów, które by
ściśle oświetliły pochodzenie kolekcji rysunków Wojniakow-
skiego, znajdującej się w Gabinecie Sztuki [...] Istnieje
jednak szereg informacji pośrednio [podkreślenie JMM]
wyjaśniających tę kwestię” _ i dalej, w przyp. 1, wskazuje
na artykuł Z. Rewskiego Wojniakowski na Wołyniu
opublikowany w łuckim „Zniczu” (III, 1934, nr 12), w któ-
rym Rewski — jak pisze autorka artykułu w „Iskussstwie”
„opublikował kilka akwarel [w rzeczywistości są to rysunki
lawowane tuszem, lub rysunki pędzlem, tuszem] Wojnia-
65
Konserwatorzy leningradzcy, którzy uprzejmie na-
desłali mi obszerny opis wykonanych w trakcie re-
stauracji prac, zwrócili uwagę na wysoki poziom tech-
niki malarskiej, przejawiający isiię w zróżnicowaniu
faktury podkreślającej materialność przedmiotów i wy-
dobywającej światła grubszym nakładaniem farby
(opis prac konserwatorskich przekazałem działowi
rękopisów Biblioteki Instytutu Sztuki PAN). Warto
tu też dodać, że w posiadaniu Właściciela obrazu
p. M. Kosińskiego zachowała się i dawna rama por-
tretu, której owal odpowiada owalowi malowidła.
Budzący ze zrozumiałych powodów zainteresowanie,
nieznany dotąd naszej literatrze Portret syna artysty
pędzla Józefa Kosińskiego jest, wraz z pozostałymi,
zaginionymi w czasie wojny portretami rodzinnymi,
ciekawym przykładem wędrówek dzieł sztuki polskiej.
Nade wszystko jednak interesuje jako dzieło wykonane
dla własnej rodziny i przedstawiające syna, a więc
bardziej osobiste, niż inne, malowane na zamówienie
portrety. W przyszłej monografii malarza portret
z Leningradu winien zająć miejsce Obok czołowych
obrazów Kosińskiego ze zbiorów polskich.
IV. KAZIMIERZ WOJNIAKOWSKI
W Zbiorach „Otdieła Izobrazitielnych Materiałów”
Państwowego Muzeum Historycznego w Moskwie prze-
chowywany jest duży rysunek Kazimierza Wojniakow-
skiego (47,2 X 32 cm) — portret Zbiorowy przedstawia-
Malarstwo polskie od XVI do początku XX w., Katalog,
Warszawa 1962, Muzeum Narodowe w Warszawie, Galeria
Sztuki Polskiej, il. 295 na s. 297. Zwracają uwagę b. zbliżone
do obrazu w Leningradzie wymiary.
55 w Państwowym Muzeum Historycznym w Moskwie
1082
rysunek nosi nr inw. U II -Kompozycję wymienia
60400
katalog zbiorów artystycznych Archiwum rosyjskiego Mini-
sterstwa Spraw Zagranicznych w Moskwie: Portrety i kar-
tiny chranjasciesja v Archine Ministerstva Inostrannych Del,
Vypusk I, Moskva 1898, poz. 323. Tę, i cytowane w przyp. 56
wiadomości bibliograficzne o trudno dostępnych u nas wy-
dawnictwach rosyjskich zawdzięczam uprzejmości Pani Kiry
W. Mytariewej z Ermitrażu leningradzkiego.
56 Znanymi dotąd portretami zbiorowymi Kazimierza
Wojniakowskiego zajął się wyczerpująco A. Ryszkie-
wicz w swym Polskim portrecie zbiorowym, Wrocław 1961.
Na odwrocie oprawy rysunku z Muzeum Historycznego
umieszczona jest drukowana nalepka wystawy portretów
w 1905 r. z błędnym tytułem Pamjatnik Baronu K. Ja. Bju-
leru tj. Pomnik barona K. J. Billera [sic!]. S. P. Djagi-
lev, Katalog sostojaśćej pod uysoćajśim Ego imperatorskago
Velićestva Gosudarja Imperatora pokrovitel’stvom istoriko-
chudoźestuennoj vystavki russkich portretou, ustraiuaemoj
v Taurićeskom Duorce v pol’zu vdov i sirot pauśich v boju
voinov, t. V, S. Peterburg 1905, s. 45, poz. 1340 (omyłkowo
określony jako rysunek sepią, autor rysunku nie wymie-
niony). Ponadto notuje omawianą kompozycję: S. P. D j a-
g i 1 e v, Spisok portretou, otobrannych dlja istoriko-chudo-
źestuennoj uystauki 1905 goda general’nym komissarom...,
t. HI, v obśćestuennych i ćastnych sobranijach g. Moskuy,
S. Peterburg 1904, s. 6, poz. 50 [,,C. Woynickowsky”].
57 L. [I.] Tainanaeva, Risunki K. Vojnjakovskogo iz
l’vovskogo sobranija, „Iskusstvo”, XXIV, 1961, nr 5, s. 59—62,
6 ilustr. Autorka artykułu nie po raz pierwszy zajmuje się
sztuką polską. W 1959 r., również na łamach „Iskusstva”
(nr 11, s. 67—71), zajęła się twórczością J. P. Norblina (Ma-
jący Koietę z Chołoniewskich — II żonę Antoniego
Stanisłąwia Czetwertyńskiego z dwoma synkami i z
dziećmi swego męża z pierwszego małżeństwa, zgro-
madzonych wokół pomnika nagrobnego męża i ojica,
na tle umownie zaznaczonej palikowej roślinności.
Ołówkowy rysunek ima światła podkreślone białą
kredą, a na dolnej części pomnika sygnowany jest:
C. Woyniakowski del. 1795.
Do moskiewskiego Muzeum Historycznego rysunek
wpłynął z Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicz-
nych 55.
Nie jest to praca zupełnie nieznana literaturze
naukowej, choć nie znajdziemy jej ,w polskich opra-
cowaniach twórczości Kazimierza Wojniakowskiego.
Rysunek bowiem, będący interesującym uzupełnieniem
naszego stanu wiedzy o twórczości Wojniakowskiego
w dziedzinie portretu zbiorowego, zajmującego, jak
wiemy, poważne miejsce w jego działalności artystycz-
nej, był przed sześćdziesięciu laty wystawiony w Pe-
tersburgu na wielkiej wystawie retrospektywnej por-
tretu i był publikowany w wydawnictwach związanych
z tą wystawą56. Jak należy jednak sądzić, rysunek
ten nie był też znany Łarissie I. Tananajewej — ra-
dzieckiemu historykowi sztuki z Moskwy, która nie
wspomina o nim w swym artykule o twórczości rysun-
kowej K. Wojniakowskiego na łamach „Iskusstwa”.
Artykuł ten, wprowadzający jeszcze jednego artystę
polskiego do radzieckiej literatury z zakresu dziejów
sztuki polskiej oparty jest wyłącznie na rysunkach
ze Zbioru Pawlikowskich we Lwowie 57.
terialy k tuorćeskoj biografii J. P. Norblena; _ Rec.:
J. M. Michałowski, „Biul. Hist. Sztuki, XXIII, 1961, nr 2,
s. 172 — 181), a w 1962 r. uikazała się Jej popularno-naukowa
broszura o twórczości Aleksandra Gierymskiego. Nie wda-
jąc się tu w szczegółowy rozbiór artykułu o K. Wojniakow-
skim, trzeba jednak sprostować kilka omyłek, mogących
wprowadzić w błąd badaczy, tak polskich, jak i radzieckich,
którzy zechcą posłużyć się artykułem Tananajewej, jako
pomocą w swych poszukiwaniach i kwerendach, jako naj-
nowszym i _ jedynym po 1939 r. — opracowaniem dot.
lwowskiej kolekcji. Choć bowiem literatura polska o lwow-
skich zbiorach artystycznych w muzeach i bibliotekach jest
wyjątkowo obfita, to jednak o zmianach zaszłych po 1939 r.
informuje — z konieczności w sposób skrótowy — tylko
praca F. Pajączkowskiego (por. przyp. 6), poświę-
cona w zasadzie dziejom Ossolineum w latach 1928—48, ale
wobec koncentracji zbiorów przeprowadzonej w 1940 r. oma-
wiająca i inne zbiory biblioteczne Lwowa z ich kolekcjami
artystycznymi. Przechodząc teraz do sprostowań, należy
zwłaszcza zwrócić uwagę na dwie nieścisłości:
a) Ł. I. Tananajewa stwierdza (s. 59), że kolekcja rysun-
ków K. Wojniakowskiego przechowywana jest w Gabinecie
Sztuki „Lwowskiej Biblioteki Nauk Społecznych” — za-
miast „Lwowskiej Państw. Biblioteki AN USRR” (obecnie
od 1963 r.: „Lwowskiej Państw. Biblioteki Naukowej Min.
Kultury USRR”, por. przyp. 6). Nie ma we Lwowie, ani
nie było instytucji o nazwie użytej przez Tananajewą.
b) W tym samym miejscu Ł. I. Tananajewa pisźe:
„Obecnie nie udało się odnaleźć dokumentów, które by
ściśle oświetliły pochodzenie kolekcji rysunków Wojniakow-
skiego, znajdującej się w Gabinecie Sztuki [...] Istnieje
jednak szereg informacji pośrednio [podkreślenie JMM]
wyjaśniających tę kwestię” _ i dalej, w przyp. 1, wskazuje
na artykuł Z. Rewskiego Wojniakowski na Wołyniu
opublikowany w łuckim „Zniczu” (III, 1934, nr 12), w któ-
rym Rewski — jak pisze autorka artykułu w „Iskussstwie”
„opublikował kilka akwarel [w rzeczywistości są to rysunki
lawowane tuszem, lub rysunki pędzlem, tuszem] Wojnia-
65