DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Rozprawy
DOI Artikel:Kowalczyk, Jerzy: Dwudziestoletni dorobek w badaniach nad sztuką województwa lubelskiego 1944 - 1964
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.45623#0129
DOROBEK W BADANIACH NAD SZTUKĄ WOJ. LUBELSKIEGO 1944—1964
nictwa i tkanin woj. lubelskiego pozwoli na rozwią-
zanie wielu problemów badawczych w tej dziedzinie.
Znane od dawna w literaturze fachowej srebrne
antepedium z katedry unickiej w Chełmie
Lubelskim przedstawiające zwycięstwo pod Bere-
steczkiem, zostało rozszyfrowane pod względem atry-
bucji. Autorem projektu wykonanego na zlecenie Jana
Kazimierza okazał się, według badań W. TOMKIE-
WICZA, Wilhelm H o n d i u s (1651 r.), a wykonawcą
był gdański złotnik W. J ó d e z połowy XVIII w.
(466).
W zakresie ceramiki zostało stwierdzone istnienie
efemerycznej farfurni założonej przez ordynata
Jana Jakuba Zamoyskiego w Zwierzyńcu, czyn-
nej w latach 1771—74 pod kierunkiem kapitana Potza;
niestety, nieznane są wyroby z tej manufaktury (467).
Należy również wspomnieć o zanotowanym przez in-
wentaryzatorów olbrzymim zespole liczącym 1800
sztuk kafli holenderskich w dworze Orzechow-
skich w Gardzienicach (34, z. 11).
WNIOSKI I POSTULATY. Mimo pewnej nierów-
nomierności badań, można jednakże uważać woj. lu-
belskie za jedno z najlepiej opracowanych województw
w Polsce. Złożył się na to znaczny wysiłek trzech
środowisk naukowych: lubelskiego, warszawskiego
i krakowskiego. W tym dziele posiada udział pokaźna
liczba przeszło 150 historyków sztuki i architektury
oraz historyków, nie licząc autorów pojedynczych prac
magisterskich (niepublikowanych). Nie trudno zaobser-
wować pewną dynamikę rozwoju tych badań. Zdecy-
dowana większość prac przypada na drugie dziesięcio-
lecie powojenne 1954—64, co tłumaczy się m.in. rozwo-
jem lubelskiego środowiska historyków sztuki i du-
żym zainteresowaniem innych ośrodków naukowych
tym terenem.
Zdecydowanie najobszerniej została opracowana
architektura (zwłaszcza sakralna) i urbanistyka (roz-
wój przestrzenny miast), ale tylko z okresu nowożyt-
nego. Zresztą podobne zjawisko specjalnego zaintere-
sowania sztuką nowożytną na niekorzyść innych okre-
sów, obserwuje się również w badaniach pozostałych
dziedzin sztuki.
Wysuwając postulaty badań, należy specjalnie za-
akcentować konieczność zajęcia się sztuką gotycką
od XIV do XVI w. Jeśli chodzi o okres wcześniejszy,
przyjdą napewno z pomocą archeologowie, bowiem
prace na Grodach Czerwieńskich wkraczają w nową
fazę. Woj. lubelskie jest wdzięcznym polem dla hi-
storyka sztuki — mediewisty, bowiem podczas inwen-
taryzacji ujawniono wiele nieznanych i atrakcyjnych
dzieł malarstwa, rzeźby i przemysłu artystycznego.
Koniecznym wydaje się przebadanie wspólnie z archeo-
logami reliktów gotyckiej architektury militarnej w
Wąwolnicy, Kazimierzu, Krasnymstawie i Szczebrze-
szynie. Również gotycka architektura sakralna bardzo
różnorodna, wymaga bliższego sprecyzowania filiacji
z Małopolską i innymi dzielnicami północnymi (Ma-
zowsze, Prusy). Gotyckie kościoły archidiakonatu lu-
belskiego — to jest temat sam w sobie. W tej dziedzi-
nie historycy mediewiści mają bardzo zaawansowane
badania i znakomicie przygotowali grunt dla history-
ków sztuki.
Rozważając okres nowożytny, nasuwa się koniecz-
ność opracowania architektury drewnianej. Poza za-
sięgiem naszych zainteresowań pozostała bogata archi-
tektura kościołów i świetne zabytki cerkiewne na te-
renie Podlasia (pow. bialski) i Ziemi Chełmskiej oraz
dawnego Województwa Bełzkiego. Nie ukazał się ani
jeden artykuł o architekturze drewnianej dworów
szlacheckich na omawianym terenie. Pomijany w do-
tychczasowych badaniach problem przemysłu arty-
stycznego winien objąć zagadnienie lubelskiego ce-
chu złotników. Problem artystów cechowych i orga-
nizacji cechów w miastach: Lublinie, Chełmie, Kras-
nymstawie, Zamościu i Kazimierzu wymagają nowego
szerszego ujęcia, bowiem nie wystarczają już dawne
opracowania Hieronima ŁOPACIŃSKIEGO i RIABI-
NINA (dotyczące jedynie cechów lubelskich)19. Bada-
nia w zakresie mecenatu artystycznego rodów mag-
nackich winny objąć przede wszystkim działalność
Zofii z Krasińskich Lubomirskiej w Opolu, Pawła
Antoniego Sanguszki w Lubartowie, Bielińskich w Ra-
dzyniu, Radziwiłłów w Białej Podlaskiej i Sapiehów
w Kodniu.
W badaniach nad ogrodami, którymi na dobrą spra-
wę poza G. CIOŁKIEM prawie nikt się specjalnie nie
interesuje, należy postulować przede wszystkim in-
wentaryzację założeń ogrodowych i badania źródłowe,
zwłaszcza dotyczące ogrodów przy rezydencjach Ordy-
nacji Zamojskiej.
Z zagadnień sztuki XIX w., pozostaje do opraco-
wania obszerny temat architektury okresu kapitaliz-
mu i działalności architektów wojewódzkich i powia-
towych. Ciekawym byłoby również prześledzenie nur-
tu z przełomu XIX i XX w. mającego za zadanie
stworzenie stylu narodowego w architekturze (np. bu-
dynek podominikański w Lublinie).
Z czasów mniej odległych pozostaje do opracowa-
nia kształtowanie się lubelskiego środowiska artystycz-
nego w XX-leciu międzywojennym (np. grupa „Krąg”).
Wydaje się wreszcie rzeczą pożyteczną opracowanie
historii badań sztuki Lubelszczyzny, począwszy od
1.połowy XIX w. Byłoby celowe zebranie wiadomości
o badaczach regionalistach, podobnie jak to uczynił
Henryk ZWOLAKIEWICZ w zakresie badaczy kultury
ludowej 20. Byłby to dalszy krok do utworzenia Lubel-
skiego Słownika Biograficznego.
Została już stworzona poważna baza dokumentacyj-
na, którą pozwoli na bardziej ekonomiczne racjonalne
badania. Rozwój tych badań zapewnia duża grupa
historyków sztuki, która obrała sobie teren woje-
wództwa lubelskiego jako ulubione pole swoich do-
ciekań naukowych.
19 H. Ł opa cińs k i, Z dziejów cechu mula, skiego
i kamieniarskiego w Lublinie, „SKHS” VI, 1897, z. 4,
s. 223—231; — J. Riabinin, Murarze, malarze i rzeźbiarze
lubelscy w XVII w., „Biul. Hist. Szt. i Kult.” (Biuletyn
Naukowy) I, 1932, nr 2.
20 H. z w o 1 a k i e w i c z, Etnografowie i regionaliści w
badaniach ludowej kultury Lubelszczyzny (Materiały do
Lubelskiego Słownika Biograficznego), „Studia i Mat. Lu-
belskie” I, 1962, s. 7—74; zostały tu także omówione sylwetki
'niektórych historyków sztuki: M. Byczyńska-Zywirska,
I. Iskrzycka, K, Piwocki.
115
nictwa i tkanin woj. lubelskiego pozwoli na rozwią-
zanie wielu problemów badawczych w tej dziedzinie.
Znane od dawna w literaturze fachowej srebrne
antepedium z katedry unickiej w Chełmie
Lubelskim przedstawiające zwycięstwo pod Bere-
steczkiem, zostało rozszyfrowane pod względem atry-
bucji. Autorem projektu wykonanego na zlecenie Jana
Kazimierza okazał się, według badań W. TOMKIE-
WICZA, Wilhelm H o n d i u s (1651 r.), a wykonawcą
był gdański złotnik W. J ó d e z połowy XVIII w.
(466).
W zakresie ceramiki zostało stwierdzone istnienie
efemerycznej farfurni założonej przez ordynata
Jana Jakuba Zamoyskiego w Zwierzyńcu, czyn-
nej w latach 1771—74 pod kierunkiem kapitana Potza;
niestety, nieznane są wyroby z tej manufaktury (467).
Należy również wspomnieć o zanotowanym przez in-
wentaryzatorów olbrzymim zespole liczącym 1800
sztuk kafli holenderskich w dworze Orzechow-
skich w Gardzienicach (34, z. 11).
WNIOSKI I POSTULATY. Mimo pewnej nierów-
nomierności badań, można jednakże uważać woj. lu-
belskie za jedno z najlepiej opracowanych województw
w Polsce. Złożył się na to znaczny wysiłek trzech
środowisk naukowych: lubelskiego, warszawskiego
i krakowskiego. W tym dziele posiada udział pokaźna
liczba przeszło 150 historyków sztuki i architektury
oraz historyków, nie licząc autorów pojedynczych prac
magisterskich (niepublikowanych). Nie trudno zaobser-
wować pewną dynamikę rozwoju tych badań. Zdecy-
dowana większość prac przypada na drugie dziesięcio-
lecie powojenne 1954—64, co tłumaczy się m.in. rozwo-
jem lubelskiego środowiska historyków sztuki i du-
żym zainteresowaniem innych ośrodków naukowych
tym terenem.
Zdecydowanie najobszerniej została opracowana
architektura (zwłaszcza sakralna) i urbanistyka (roz-
wój przestrzenny miast), ale tylko z okresu nowożyt-
nego. Zresztą podobne zjawisko specjalnego zaintere-
sowania sztuką nowożytną na niekorzyść innych okre-
sów, obserwuje się również w badaniach pozostałych
dziedzin sztuki.
Wysuwając postulaty badań, należy specjalnie za-
akcentować konieczność zajęcia się sztuką gotycką
od XIV do XVI w. Jeśli chodzi o okres wcześniejszy,
przyjdą napewno z pomocą archeologowie, bowiem
prace na Grodach Czerwieńskich wkraczają w nową
fazę. Woj. lubelskie jest wdzięcznym polem dla hi-
storyka sztuki — mediewisty, bowiem podczas inwen-
taryzacji ujawniono wiele nieznanych i atrakcyjnych
dzieł malarstwa, rzeźby i przemysłu artystycznego.
Koniecznym wydaje się przebadanie wspólnie z archeo-
logami reliktów gotyckiej architektury militarnej w
Wąwolnicy, Kazimierzu, Krasnymstawie i Szczebrze-
szynie. Również gotycka architektura sakralna bardzo
różnorodna, wymaga bliższego sprecyzowania filiacji
z Małopolską i innymi dzielnicami północnymi (Ma-
zowsze, Prusy). Gotyckie kościoły archidiakonatu lu-
belskiego — to jest temat sam w sobie. W tej dziedzi-
nie historycy mediewiści mają bardzo zaawansowane
badania i znakomicie przygotowali grunt dla history-
ków sztuki.
Rozważając okres nowożytny, nasuwa się koniecz-
ność opracowania architektury drewnianej. Poza za-
sięgiem naszych zainteresowań pozostała bogata archi-
tektura kościołów i świetne zabytki cerkiewne na te-
renie Podlasia (pow. bialski) i Ziemi Chełmskiej oraz
dawnego Województwa Bełzkiego. Nie ukazał się ani
jeden artykuł o architekturze drewnianej dworów
szlacheckich na omawianym terenie. Pomijany w do-
tychczasowych badaniach problem przemysłu arty-
stycznego winien objąć zagadnienie lubelskiego ce-
chu złotników. Problem artystów cechowych i orga-
nizacji cechów w miastach: Lublinie, Chełmie, Kras-
nymstawie, Zamościu i Kazimierzu wymagają nowego
szerszego ujęcia, bowiem nie wystarczają już dawne
opracowania Hieronima ŁOPACIŃSKIEGO i RIABI-
NINA (dotyczące jedynie cechów lubelskich)19. Bada-
nia w zakresie mecenatu artystycznego rodów mag-
nackich winny objąć przede wszystkim działalność
Zofii z Krasińskich Lubomirskiej w Opolu, Pawła
Antoniego Sanguszki w Lubartowie, Bielińskich w Ra-
dzyniu, Radziwiłłów w Białej Podlaskiej i Sapiehów
w Kodniu.
W badaniach nad ogrodami, którymi na dobrą spra-
wę poza G. CIOŁKIEM prawie nikt się specjalnie nie
interesuje, należy postulować przede wszystkim in-
wentaryzację założeń ogrodowych i badania źródłowe,
zwłaszcza dotyczące ogrodów przy rezydencjach Ordy-
nacji Zamojskiej.
Z zagadnień sztuki XIX w., pozostaje do opraco-
wania obszerny temat architektury okresu kapitaliz-
mu i działalności architektów wojewódzkich i powia-
towych. Ciekawym byłoby również prześledzenie nur-
tu z przełomu XIX i XX w. mającego za zadanie
stworzenie stylu narodowego w architekturze (np. bu-
dynek podominikański w Lublinie).
Z czasów mniej odległych pozostaje do opracowa-
nia kształtowanie się lubelskiego środowiska artystycz-
nego w XX-leciu międzywojennym (np. grupa „Krąg”).
Wydaje się wreszcie rzeczą pożyteczną opracowanie
historii badań sztuki Lubelszczyzny, począwszy od
1.połowy XIX w. Byłoby celowe zebranie wiadomości
o badaczach regionalistach, podobnie jak to uczynił
Henryk ZWOLAKIEWICZ w zakresie badaczy kultury
ludowej 20. Byłby to dalszy krok do utworzenia Lubel-
skiego Słownika Biograficznego.
Została już stworzona poważna baza dokumentacyj-
na, którą pozwoli na bardziej ekonomiczne racjonalne
badania. Rozwój tych badań zapewnia duża grupa
historyków sztuki, która obrała sobie teren woje-
wództwa lubelskiego jako ulubione pole swoich do-
ciekań naukowych.
19 H. Ł opa cińs k i, Z dziejów cechu mula, skiego
i kamieniarskiego w Lublinie, „SKHS” VI, 1897, z. 4,
s. 223—231; — J. Riabinin, Murarze, malarze i rzeźbiarze
lubelscy w XVII w., „Biul. Hist. Szt. i Kult.” (Biuletyn
Naukowy) I, 1932, nr 2.
20 H. z w o 1 a k i e w i c z, Etnografowie i regionaliści w
badaniach ludowej kultury Lubelszczyzny (Materiały do
Lubelskiego Słownika Biograficznego), „Studia i Mat. Lu-
belskie” I, 1962, s. 7—74; zostały tu także omówione sylwetki
'niektórych historyków sztuki: M. Byczyńska-Zywirska,
I. Iskrzycka, K, Piwocki.
115