DOI issue:
Nr. 3
DOI article:Artykuły
DOI article:Wardzyński, Michał: Rzeźbiarsko-kamieniarska rodzina Venosta vel Venesta, Venusta i jej działalność w 1. połowie XVII wieku w Chęcinach*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.70770#0447
440
Michał Wardzyński
Pierwszą wzmiankę o posągu tzw. „Dziada” można znaleźć pod rokiem 1817 w kore-
spondencji Adama Czarnockiego (Zoryana Dołęgi Chodakowskiego) z gen. Ludwikiem
Kropińskim. Ten znany podróżnik i jeden z pierwszych badaczy słowiańszczyzny określił
tę wbitą pionowo w ziemię na podmiejskiej łące w położonej o milę na wschód od Chęcin
wsi Murowana Wola płytę jako dawny nagrobek nieustalonego „cześnika pyzdrskiego”149.
Rzeźbę znajdującą się w takim samym położeniu uwiecznił w 1826 r. w postaci rysunku
Ferdynand Dienheim Chotomski (il. 15), któremu Królewskie Towarzystwo Warszawskie
Przyjaciół Nauk zleciło wtedy ekspertyzę mającą wyjaśnić, czy rzeźba ta mogłaby być
starożytnym przedstawieniem bóstwa pogańskiego. Mimo odrzucenia tej hipotezy - okre-
ślił on zabytek jako destrukt XVI-wiecznego posągu nieustalonego rycerza, odkuty
w marmurze szwedzkim (zapewne tożsamym z wapieniem odmiany zw. Dalie z wyspy
Olandii)150 - władze Towarzystwa zakupiły oba posągi i po ich przygotowaniu przez Kac-
pra Wielogłowskiego, prezesa komisji wojewódzkiej, przetransportowały w 1830 r. do
siedziby w Warszawie151.
Równie krytyczną ocenę proweniencji posągu zamieścił w tym samym roku Tomasz
Ujazdowski, któremu zawdzięczamy najpełniejszy opis dziejów tego zabytku. Według
jego relacji posąg „Dziada” miał być zniszczoną płytą nagrobną zmarłego w 1649 r. Stani-
sława z Gorzkowa Gorzkowskiego, podkomendnego hetmana Chodkiewicza spod Choci-
mia, którego chorągiew pogrzebowa znajdowała się do 1829 r. w chęcińskiej farze. Jakiś
czas przed 1827 r. płytę tę wydobyto jakoby ze stawu w Murowanej Woli, po czym usta-
wiono na granicy łąk miejskich i wiejskich, w miejscu zwanym „Dziadziniec”. Następnie
zabrano ją do zamienionego na więzienie klasztoru franciszkańskiego w Chęcinach
i umieszczono nad wejściami do latryn, od strony tylnej uliczki. Ponieważ ów posąg miej-
scowa ludność czciła jako bóstwo pogańskie i oddawała mu cześć w noc świętojańską/
święto Kupały, w 1827 r. naczelnik więzienia Wincenty Sokołowski, indagowany sku-
tecznie przez miejscowego proboszcza, zeszpecił własnoręcznie rzeźbę skuwając jej
twarz, zapamiętaną przez Ujazdowskiego jako „miła, szeroka, ponura”. W 1829 r. w
związku ze poważnym sporem między starostą chęcińskim Machrzylskim z miejscową
ludnością o ww. łąki graniczne zbuntowana ludność wyłamała siłą ów posąg i przetrans-
portowała z powrotem na dawne miejsce jako dowód własnych do niego praw. Stamtąd
razem z „Babą” trafił on w 1830 r. do stolicy Królestwa Kongresowego152.
Po upadku powstania listopadowego i przymusowym rozwiązaniu Towarzystwa obie
rzeźby razem ze zbiorami wywieziono w listopadzie 1832 r. do Petersburga, gdzie ostatecz-
nie trafiły do Muzeum Akademii Sztuki Pięknych153. Omawiany posąg wrócił do Warszawy
na mocy postanowień traktatu ryskiego dopiero w 1933 r.154Najprawdopodobniej wtedy
149 Listy Zoryana Chodakowskiego z lat 1817-1821, Warszawa 1886, s. 165 (list nr III, pisany 18X11817 r. z Krakowa).
150 Muzeum Narodowe w Poznaniu, nr inw. TPN 1247, Szkicownik; Ikonografia zabytków Kielecczyzny w malarstwie
do 1944 r: katalog wystawy, Kielce, Muzeum Świętokrzyskie, 1975, oprać. Marian RUMIN, s. 33-34, poz. kat. 66,
il. na s. 105.
151KRAUSHAR, op. cit, s. 388, ryc. na s. 393 (rycina ta bazuje na omówionym wcześniej rysunku Dienheima Chotom-
skiego); Piotr BIEGAŃSKI, Pałac Staszica: siedziba Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Warszawa 1951, s. 69.
W świetle zestawionych dat niemożliwe jest umieszczenie obu figur chęcińskich przed uroczystą inauguracją nowego
gmachu Towarzystwa w październiku 1823 r.
152 UJAZDOWSKI, op. cit., s. 102-103.
153 Mieczysław OFFMAŃSKI, Dzieje Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (1800-1832) z dzieła Ałeksandra
Kraushara z upoważnienia autora skreśłił..., Warszawa 1907, s. 92, 94; STRZYŻEWSKA, op. cit, s. 71, 91, 123.
154 MATELSKI, Losy połskich dóbr kultury..., s. 86; MATELSKI, Grabież i restytucjapołskich dóbr kułtury od czasów
nowożytnych do współczesnych, t. 1, Kraków 2006, s. 284.
Michał Wardzyński
Pierwszą wzmiankę o posągu tzw. „Dziada” można znaleźć pod rokiem 1817 w kore-
spondencji Adama Czarnockiego (Zoryana Dołęgi Chodakowskiego) z gen. Ludwikiem
Kropińskim. Ten znany podróżnik i jeden z pierwszych badaczy słowiańszczyzny określił
tę wbitą pionowo w ziemię na podmiejskiej łące w położonej o milę na wschód od Chęcin
wsi Murowana Wola płytę jako dawny nagrobek nieustalonego „cześnika pyzdrskiego”149.
Rzeźbę znajdującą się w takim samym położeniu uwiecznił w 1826 r. w postaci rysunku
Ferdynand Dienheim Chotomski (il. 15), któremu Królewskie Towarzystwo Warszawskie
Przyjaciół Nauk zleciło wtedy ekspertyzę mającą wyjaśnić, czy rzeźba ta mogłaby być
starożytnym przedstawieniem bóstwa pogańskiego. Mimo odrzucenia tej hipotezy - okre-
ślił on zabytek jako destrukt XVI-wiecznego posągu nieustalonego rycerza, odkuty
w marmurze szwedzkim (zapewne tożsamym z wapieniem odmiany zw. Dalie z wyspy
Olandii)150 - władze Towarzystwa zakupiły oba posągi i po ich przygotowaniu przez Kac-
pra Wielogłowskiego, prezesa komisji wojewódzkiej, przetransportowały w 1830 r. do
siedziby w Warszawie151.
Równie krytyczną ocenę proweniencji posągu zamieścił w tym samym roku Tomasz
Ujazdowski, któremu zawdzięczamy najpełniejszy opis dziejów tego zabytku. Według
jego relacji posąg „Dziada” miał być zniszczoną płytą nagrobną zmarłego w 1649 r. Stani-
sława z Gorzkowa Gorzkowskiego, podkomendnego hetmana Chodkiewicza spod Choci-
mia, którego chorągiew pogrzebowa znajdowała się do 1829 r. w chęcińskiej farze. Jakiś
czas przed 1827 r. płytę tę wydobyto jakoby ze stawu w Murowanej Woli, po czym usta-
wiono na granicy łąk miejskich i wiejskich, w miejscu zwanym „Dziadziniec”. Następnie
zabrano ją do zamienionego na więzienie klasztoru franciszkańskiego w Chęcinach
i umieszczono nad wejściami do latryn, od strony tylnej uliczki. Ponieważ ów posąg miej-
scowa ludność czciła jako bóstwo pogańskie i oddawała mu cześć w noc świętojańską/
święto Kupały, w 1827 r. naczelnik więzienia Wincenty Sokołowski, indagowany sku-
tecznie przez miejscowego proboszcza, zeszpecił własnoręcznie rzeźbę skuwając jej
twarz, zapamiętaną przez Ujazdowskiego jako „miła, szeroka, ponura”. W 1829 r. w
związku ze poważnym sporem między starostą chęcińskim Machrzylskim z miejscową
ludnością o ww. łąki graniczne zbuntowana ludność wyłamała siłą ów posąg i przetrans-
portowała z powrotem na dawne miejsce jako dowód własnych do niego praw. Stamtąd
razem z „Babą” trafił on w 1830 r. do stolicy Królestwa Kongresowego152.
Po upadku powstania listopadowego i przymusowym rozwiązaniu Towarzystwa obie
rzeźby razem ze zbiorami wywieziono w listopadzie 1832 r. do Petersburga, gdzie ostatecz-
nie trafiły do Muzeum Akademii Sztuki Pięknych153. Omawiany posąg wrócił do Warszawy
na mocy postanowień traktatu ryskiego dopiero w 1933 r.154Najprawdopodobniej wtedy
149 Listy Zoryana Chodakowskiego z lat 1817-1821, Warszawa 1886, s. 165 (list nr III, pisany 18X11817 r. z Krakowa).
150 Muzeum Narodowe w Poznaniu, nr inw. TPN 1247, Szkicownik; Ikonografia zabytków Kielecczyzny w malarstwie
do 1944 r: katalog wystawy, Kielce, Muzeum Świętokrzyskie, 1975, oprać. Marian RUMIN, s. 33-34, poz. kat. 66,
il. na s. 105.
151KRAUSHAR, op. cit, s. 388, ryc. na s. 393 (rycina ta bazuje na omówionym wcześniej rysunku Dienheima Chotom-
skiego); Piotr BIEGAŃSKI, Pałac Staszica: siedziba Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Warszawa 1951, s. 69.
W świetle zestawionych dat niemożliwe jest umieszczenie obu figur chęcińskich przed uroczystą inauguracją nowego
gmachu Towarzystwa w październiku 1823 r.
152 UJAZDOWSKI, op. cit., s. 102-103.
153 Mieczysław OFFMAŃSKI, Dzieje Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (1800-1832) z dzieła Ałeksandra
Kraushara z upoważnienia autora skreśłił..., Warszawa 1907, s. 92, 94; STRZYŻEWSKA, op. cit, s. 71, 91, 123.
154 MATELSKI, Losy połskich dóbr kultury..., s. 86; MATELSKI, Grabież i restytucjapołskich dóbr kułtury od czasów
nowożytnych do współczesnych, t. 1, Kraków 2006, s. 284.