DOI issue:
Nr. 3
DOI article:Artykuły
DOI article:Wardzyński, Michał: Rzeźbiarsko-kamieniarska rodzina Venosta vel Venesta, Venusta i jej działalność w 1. połowie XVII wieku w Chęcinach*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.70770#0448
RzeźbIARSKO-KAMIENIARSKA RODZINA VeNOSTA I JEJ DZIAŁALNOŚĆ W 1. POŁOWIE XVII WIEKU
441
omawianą płytę marmurową zdeponowano w lapidarium urządzonym w tzw. Loży masoń-
skiej pod biblioteką Zamku Królewskiego w Warszawie. Po odkryciu tego pomieszczenia
w 1952 r. w gruzach Zamku155 figurę wpisano do katalogu kolekcji (nr inw. ZKW/3483)156.
W 1992 r. doczekała się konserwacji przeprowadzonej na warszawskiej ASP (il. 16)157, po
czym w 1997 r. przekazano ją w depozyt Muzeum Zamkowemu w Malborku, jako jeden
z obiektów na ekspozycji historii rycerstwa polskiego (Dział Historii MZM, depozyt nr inw.
MZM/PN/D/7)158. W marcu 2013 r. figura wróciła na Zamek Królewski159. Przeprowadzo-
na in situ identyfikacja zabytku dowiodła, że jest on tożsamy z płytą nagrobna uwiecznioną
przez Dienheima Chotomskiego i na rycinie w pracy Kraushara. Nie rozwiązuje to jednak
podstawowego pytania - czym w istocie jest marmurowy tzw. „Dziad chęciński”?
Dokonana w 1830 r. przez Ujazdowskiego propozycja identyfikacji posągu jako effi-
gies Stanisława z Gorzkowa Gorzkowskiego budzi uzasadnione wątpliwości. Już sam
Ujazdowski w przypisie swojego artykułu zastrzegł słusznie, że rodzina Gorzkowskich
herbu Tarnawa według Herbarza ks. Niesieckiego SJ zamieszkiwała do końca XVII w.
Gorzków pod Krasnymstawem, a sam Stanisław miał swój nagrobek w kościele domini-
kańskim w Lublinie160. Wydaje się raczej, że Ujazdowski mógł mieć na myśli Stanisława
Gorzechowskiego z Gorzechowa-Jastrzębczyzny herbu Jastrzębiec lub Ogończyk (zm.
1644 w Sandomierzu jako podstarości i sędzia grodzki)161, który jako kolejno: długoletni
pisarz grodzki (notowany 1612-1614), podżupek / administrator okolicznych kopalni
kruszców (1624-1630) i podstarości (1624-1627) był silnie związany z Chęcinami. Nie-
wykluczone, że posąg mógł przedstawiać jego ojca Jakuba, komornika ziemskiego chę-
cińskiego162. Brak wcześniejszych niż 2. połowa XIX w. protokołów wizytacyjnych
i inwentarzy chęcińskiej fary uniemożliwia dziś weryfikację takiej hipotezy.
Potwierdzając w całej rozciągłości wcześniejsze opinie Dienheima Chotomskiego,
Ujazdowskiego i Kaliny oraz na podstawie współczesnych obserwacji i analiz porównaw-
czych wypada przyjąć, iż jest to destrukt figuralnej płyty pochodzącej z nieustalonego
nowożytnego nagrobka rycerskiego. Materiał - brązowo-brunatny dewoński wapień
z łomu na stoku Góry Zamkowej oraz charakterystyczna usztywniona poza okutego w
zbroję płytową starszego typu husarskiego (z pełną osłoną nóg) posągu odkutego w relie-
fie graniczącym z rzeźbą pełną sugerują, iż jest to - jak słusznie zaproponował w 2009 r.
155 Hanna SYGIETYŃSKA, Kamień w architekturze i rzeźbie Warszawy, Warszawa 1978, s. 60, il. 50. Tu błędne
rozpoznanie materiału jako „marmuru” węgierskiego.
156 Artur BADACH, Zamek Królewski w Warszawie - Fundacja Zbiorów im. Ciechanowieckich - Fundacja Teresy
Sahakian. Rzeźba. Katalog zbiorów, Warszawa 2011, s. 353, poz. kat. 336, il.
157 Sztuka konserwacji. Półwiecze warszawskich studiów konserwatorskich. Wystawa na Zamku w Malborku, 24 czerw-
ca - 20 września 1997 roku. Katalog wystawy, Malbork 1997, s. 36, poz. kat. 69, il. XXIV na s. 28, XXV na s. 29.
Rzeźbę określono jako pochodzącą z końca XVI w., bez identyfikacji autorstwa. Wykonawcą konserwacji zachowaw-
czej posągu był mgr Wojciech Szemis, uczeń prof. dr. hab. Andrzeja Kossa z Pracowni Konserwacji i Restauracji
Rzeźby Kamiennej, Narzutowej i Ceramiki ASP w Warszawie.
158 Za informację tę dziękuję uprzejmie Państwu Monice Czapskiej i dr. Arturowi Dobremu z Muzeum Zanikowego
w Malborku oraz dr. Arturowi Badachowi z Zamku Królewskiego w Warszawie.
159 WARDZYŃSKI, Lapidarium warszawskie..., s. 44-45, il. 34-35.
160 UJAZDOWSKI, op. cit, przypis c. Por. Kacper NIESIECKI SJ, Herbarz polski, t. IV, Lipsk 1839, s. 219-220.
161W XVII w. był on identyfikowany z rodziną kowali Gorzkowskich z Koziegłów w Księstwie Siewierskim i podejrze-
wany o fałszywe podawanie się za szlachcica. Zob. Walerian NEKANDA-TREPKA, Liber generationis plebeanorum
(Liber chamorum), wyd. II, oprać. Rafał LESZCZYŃSKI, Wrocław-Warszawa-Kraków 1995, s. 150, poz. 539.
162 Nota bene rodzony brat Stanisława - Jan służył w wojsku u hetmana Koniecpolskiego. Zob.: NEKANDA-TREP-
KA, op. cit., s. 150, poz. 539. Por. ponadto: RAWITA WITANOWSKI, op. cit., s. 470, 476, 477; KALINA, Dzieje
Chęcin..., s. 316-317, 321,323.
441
omawianą płytę marmurową zdeponowano w lapidarium urządzonym w tzw. Loży masoń-
skiej pod biblioteką Zamku Królewskiego w Warszawie. Po odkryciu tego pomieszczenia
w 1952 r. w gruzach Zamku155 figurę wpisano do katalogu kolekcji (nr inw. ZKW/3483)156.
W 1992 r. doczekała się konserwacji przeprowadzonej na warszawskiej ASP (il. 16)157, po
czym w 1997 r. przekazano ją w depozyt Muzeum Zamkowemu w Malborku, jako jeden
z obiektów na ekspozycji historii rycerstwa polskiego (Dział Historii MZM, depozyt nr inw.
MZM/PN/D/7)158. W marcu 2013 r. figura wróciła na Zamek Królewski159. Przeprowadzo-
na in situ identyfikacja zabytku dowiodła, że jest on tożsamy z płytą nagrobna uwiecznioną
przez Dienheima Chotomskiego i na rycinie w pracy Kraushara. Nie rozwiązuje to jednak
podstawowego pytania - czym w istocie jest marmurowy tzw. „Dziad chęciński”?
Dokonana w 1830 r. przez Ujazdowskiego propozycja identyfikacji posągu jako effi-
gies Stanisława z Gorzkowa Gorzkowskiego budzi uzasadnione wątpliwości. Już sam
Ujazdowski w przypisie swojego artykułu zastrzegł słusznie, że rodzina Gorzkowskich
herbu Tarnawa według Herbarza ks. Niesieckiego SJ zamieszkiwała do końca XVII w.
Gorzków pod Krasnymstawem, a sam Stanisław miał swój nagrobek w kościele domini-
kańskim w Lublinie160. Wydaje się raczej, że Ujazdowski mógł mieć na myśli Stanisława
Gorzechowskiego z Gorzechowa-Jastrzębczyzny herbu Jastrzębiec lub Ogończyk (zm.
1644 w Sandomierzu jako podstarości i sędzia grodzki)161, który jako kolejno: długoletni
pisarz grodzki (notowany 1612-1614), podżupek / administrator okolicznych kopalni
kruszców (1624-1630) i podstarości (1624-1627) był silnie związany z Chęcinami. Nie-
wykluczone, że posąg mógł przedstawiać jego ojca Jakuba, komornika ziemskiego chę-
cińskiego162. Brak wcześniejszych niż 2. połowa XIX w. protokołów wizytacyjnych
i inwentarzy chęcińskiej fary uniemożliwia dziś weryfikację takiej hipotezy.
Potwierdzając w całej rozciągłości wcześniejsze opinie Dienheima Chotomskiego,
Ujazdowskiego i Kaliny oraz na podstawie współczesnych obserwacji i analiz porównaw-
czych wypada przyjąć, iż jest to destrukt figuralnej płyty pochodzącej z nieustalonego
nowożytnego nagrobka rycerskiego. Materiał - brązowo-brunatny dewoński wapień
z łomu na stoku Góry Zamkowej oraz charakterystyczna usztywniona poza okutego w
zbroję płytową starszego typu husarskiego (z pełną osłoną nóg) posągu odkutego w relie-
fie graniczącym z rzeźbą pełną sugerują, iż jest to - jak słusznie zaproponował w 2009 r.
155 Hanna SYGIETYŃSKA, Kamień w architekturze i rzeźbie Warszawy, Warszawa 1978, s. 60, il. 50. Tu błędne
rozpoznanie materiału jako „marmuru” węgierskiego.
156 Artur BADACH, Zamek Królewski w Warszawie - Fundacja Zbiorów im. Ciechanowieckich - Fundacja Teresy
Sahakian. Rzeźba. Katalog zbiorów, Warszawa 2011, s. 353, poz. kat. 336, il.
157 Sztuka konserwacji. Półwiecze warszawskich studiów konserwatorskich. Wystawa na Zamku w Malborku, 24 czerw-
ca - 20 września 1997 roku. Katalog wystawy, Malbork 1997, s. 36, poz. kat. 69, il. XXIV na s. 28, XXV na s. 29.
Rzeźbę określono jako pochodzącą z końca XVI w., bez identyfikacji autorstwa. Wykonawcą konserwacji zachowaw-
czej posągu był mgr Wojciech Szemis, uczeń prof. dr. hab. Andrzeja Kossa z Pracowni Konserwacji i Restauracji
Rzeźby Kamiennej, Narzutowej i Ceramiki ASP w Warszawie.
158 Za informację tę dziękuję uprzejmie Państwu Monice Czapskiej i dr. Arturowi Dobremu z Muzeum Zanikowego
w Malborku oraz dr. Arturowi Badachowi z Zamku Królewskiego w Warszawie.
159 WARDZYŃSKI, Lapidarium warszawskie..., s. 44-45, il. 34-35.
160 UJAZDOWSKI, op. cit, przypis c. Por. Kacper NIESIECKI SJ, Herbarz polski, t. IV, Lipsk 1839, s. 219-220.
161W XVII w. był on identyfikowany z rodziną kowali Gorzkowskich z Koziegłów w Księstwie Siewierskim i podejrze-
wany o fałszywe podawanie się za szlachcica. Zob. Walerian NEKANDA-TREPKA, Liber generationis plebeanorum
(Liber chamorum), wyd. II, oprać. Rafał LESZCZYŃSKI, Wrocław-Warszawa-Kraków 1995, s. 150, poz. 539.
162 Nota bene rodzony brat Stanisława - Jan służył w wojsku u hetmana Koniecpolskiego. Zob.: NEKANDA-TREP-
KA, op. cit., s. 150, poz. 539. Por. ponadto: RAWITA WITANOWSKI, op. cit., s. 470, 476, 477; KALINA, Dzieje
Chęcin..., s. 316-317, 321,323.