DOI Heft:
Część 2: Konteksty architektury
DOI Artikel:Staręga, Magdalena: Niezrealizowane projekty odbudowy kościoła w Oruni autorstwa gdańskiego architekta miejskiego Carla Samuela Helda
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.54671#0257
Magdalena Staręga
Europejskie Centrum Solidarności
ORCID: 0000-0002-5583-2600
Niezrealizowane projekty odbudowy kościoła
w Oruni autorstwa gdańskiego architekta miejskiego
Carla Samuela Helda1
DOI: https://doi.org/10.26881/porta.2020.19.13
Zajęcie Gdańska przez Królestwo Prus w 1793 r., obok przemian natury politycznej
czy gospodarczej, przyniosło także zasadnicze zmiany w funkcjonowaniu lokalnej
sceny architektonicznej. Odtąd gdańskie sprawy budowlane stały się częścią złożo-
nej struktury administracyjnej, na której szczycie stał urząd berliński2. W wymia-
rze lokalnym najważniejszą rolę pełnił miejski radca budowlany (Stadtbaurath)3.
Stanowisko to objął w 1794 r., jako pierwszy w Gdańsku, wrocławianin Carl
Samuel Held (1766-1845)4. Sprawował on swój urząd przez cztery kolejne dekady
1 Tekst powstał z inspiracji Pani prof. dr hab. Małgorzaty Omilanowskiej, która podczas
jednego z seminariów doktorskich zasugerowała, że prezentowane przeze mnie projekty koś-
cioła w Oruni zasługują na omówienie w osobnym artykule. Po latach, korzystając z wyjątkowej
okazji jubileuszu urodzin Pani Profesor, pozwoliłam sobie na napisanie tego tekstu, będącego
poszerzeniem ustaleń zawartych w pracy doktorskiej. Liczę, że jego lektura sprawi Pani Profesor
przyjemność, a także będzie kolejnym wkładem do badań nad dziewiętnastowieczną architekturą
bliskiego Pani sercu Gdańska.
2 Mowa tu o Wyższym Departamencie Budowlanym (Oberbaudepartement), przekształ-
conym w 1804 r. w Królewską Techniczną Wyższą Deputację Budowlaną (Kónigliche Techni-
sche Oberbaudeputation). Na temat organizacji budownictwa publicznego w Prusach w XIX w.
zob. m.in. P. Krause, Die Entwicklung der preufiischen Hochbauverwaltung, „Zentralblatt der
Bauverwaltung” 1920, nr 47, s. 298-301; Hans-Werner Zawisła, Das dffentliche Bauwesen Preussens
im 19. Jahrhundert und sein Einfluss aufdie allgemeine staatliche Entwicklung, Aachen 1983; Eck-
hard Bohlenz, Vom Baubeamten zumfreiberuflichen Architektem Technische Berufe im Bauwesen.
Preufien/Deutschland, 1799-1931, Frankfurt-New York 1991; Reinhart Strecke, „Dem Geist der
neuen Verfassunggemafi”. Vom Oberbaudepartment zur Oberbaudeputation [w:] Aus der Arbeit des
Geheimen Staatsarchivs Preufiischer Kulturbesitz, Hg. Jurgen Kloosterhuis, Berlin 1996, s. 75-102.
3 Uprawnienia i obowiązki miejskiego architekta były bardzo szerokie. Pełnił on nadzór nad
istniejącymi budynkami publicznymi, prowadził nowe inwestycje i prace naprawcze. Odpowiadał
za drogi, mosty, składy materiałów budowlanych, wodociągi, kanalizację i ochronę przeciwpoża-
rową miasta. Wykonywał rysunki inwentaryzacyjne, sporządzał plany gruntów i mapy. Ponadto
zatwierdzał do realizacji i kontrolował przebieg prywatnych inwestycji. Więcej o obowiązkach
Helda zob. Waldemar Krause, Das Danziger Theather und sein Erbauer Carl Samuel Held, Danzig
1936, s. 37-38; zob. też Erich Keyser, Die Baugeschichte der Stadt Danzig, Kóln-Wien 1972, s. 392.
4 Główne źródło wiedzy na temat architekta stanowi przedwojenna dysertacja autorstwa
Waldemara Krause, Das Danziger Theather und sein Erbauer Carl Samuel Held. Na jej podstawie
257
Europejskie Centrum Solidarności
ORCID: 0000-0002-5583-2600
Niezrealizowane projekty odbudowy kościoła
w Oruni autorstwa gdańskiego architekta miejskiego
Carla Samuela Helda1
DOI: https://doi.org/10.26881/porta.2020.19.13
Zajęcie Gdańska przez Królestwo Prus w 1793 r., obok przemian natury politycznej
czy gospodarczej, przyniosło także zasadnicze zmiany w funkcjonowaniu lokalnej
sceny architektonicznej. Odtąd gdańskie sprawy budowlane stały się częścią złożo-
nej struktury administracyjnej, na której szczycie stał urząd berliński2. W wymia-
rze lokalnym najważniejszą rolę pełnił miejski radca budowlany (Stadtbaurath)3.
Stanowisko to objął w 1794 r., jako pierwszy w Gdańsku, wrocławianin Carl
Samuel Held (1766-1845)4. Sprawował on swój urząd przez cztery kolejne dekady
1 Tekst powstał z inspiracji Pani prof. dr hab. Małgorzaty Omilanowskiej, która podczas
jednego z seminariów doktorskich zasugerowała, że prezentowane przeze mnie projekty koś-
cioła w Oruni zasługują na omówienie w osobnym artykule. Po latach, korzystając z wyjątkowej
okazji jubileuszu urodzin Pani Profesor, pozwoliłam sobie na napisanie tego tekstu, będącego
poszerzeniem ustaleń zawartych w pracy doktorskiej. Liczę, że jego lektura sprawi Pani Profesor
przyjemność, a także będzie kolejnym wkładem do badań nad dziewiętnastowieczną architekturą
bliskiego Pani sercu Gdańska.
2 Mowa tu o Wyższym Departamencie Budowlanym (Oberbaudepartement), przekształ-
conym w 1804 r. w Królewską Techniczną Wyższą Deputację Budowlaną (Kónigliche Techni-
sche Oberbaudeputation). Na temat organizacji budownictwa publicznego w Prusach w XIX w.
zob. m.in. P. Krause, Die Entwicklung der preufiischen Hochbauverwaltung, „Zentralblatt der
Bauverwaltung” 1920, nr 47, s. 298-301; Hans-Werner Zawisła, Das dffentliche Bauwesen Preussens
im 19. Jahrhundert und sein Einfluss aufdie allgemeine staatliche Entwicklung, Aachen 1983; Eck-
hard Bohlenz, Vom Baubeamten zumfreiberuflichen Architektem Technische Berufe im Bauwesen.
Preufien/Deutschland, 1799-1931, Frankfurt-New York 1991; Reinhart Strecke, „Dem Geist der
neuen Verfassunggemafi”. Vom Oberbaudepartment zur Oberbaudeputation [w:] Aus der Arbeit des
Geheimen Staatsarchivs Preufiischer Kulturbesitz, Hg. Jurgen Kloosterhuis, Berlin 1996, s. 75-102.
3 Uprawnienia i obowiązki miejskiego architekta były bardzo szerokie. Pełnił on nadzór nad
istniejącymi budynkami publicznymi, prowadził nowe inwestycje i prace naprawcze. Odpowiadał
za drogi, mosty, składy materiałów budowlanych, wodociągi, kanalizację i ochronę przeciwpoża-
rową miasta. Wykonywał rysunki inwentaryzacyjne, sporządzał plany gruntów i mapy. Ponadto
zatwierdzał do realizacji i kontrolował przebieg prywatnych inwestycji. Więcej o obowiązkach
Helda zob. Waldemar Krause, Das Danziger Theather und sein Erbauer Carl Samuel Held, Danzig
1936, s. 37-38; zob. też Erich Keyser, Die Baugeschichte der Stadt Danzig, Kóln-Wien 1972, s. 392.
4 Główne źródło wiedzy na temat architekta stanowi przedwojenna dysertacja autorstwa
Waldemara Krause, Das Danziger Theather und sein Erbauer Carl Samuel Held. Na jej podstawie
257