Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (16.1954)

BUDOWLE RENESANSOWE W KODNIU

dekoracyjności o posmaku orientalnym. Pod tym
względem różni się cerkiew bodeńska od szeregu cerk-
wi pogranicza polsko-ruskiego, w wypadku których
z większą słusznością można mówić o „cerkwi gotyc-
kiej", gdyż w rzeczywistości program liturgiczny
obrządku wschodniego jest zrealizowany w ramach za-
sad strukturalnej estetyki gotyckiej, tak jak na przy-
kład w Supraślu, gdzie z wielobocznych filarów ha-
lowego wnętrza wyrastają prawidłowo żebra bogatego
sklepienia gwiaździstego8. Ale dla dopełnienia prze-
dziwnego pogranicznego stanowiska cerkwi bodeńskiej
dochodzi jeszcze trzeci współczynnik. Tym współczyn-
nikiem jest renesansowa kamieniarka portalu, kon-
soli sklepiennych i okien. Zacznijmy od wsporników.
Założone przed przesklepieniem przęseł nie spełniają,
chociażby optycznie, swojego zadania. Pęki żeber wy-
mijają niekiedy ich gzymsy wtapiając się niepostrze-
żenie w ściany. Zespół form zwykły dla naszego wczes-
nego renesansu. Ząbkowania i laski owinięte wstęgą,
naiwne perełkowania, romby i rozety. A krój tarczy
na portalu9 z herbowym Lisem Sapiehów to powtórze-
nie tradycyjnej heraldycznej postaci znanej już
w późnym średniowieczu. Formy te w danym wy-
padku przeniknęły za pośrednictwem Lubelszczyzny,
gdzie odnajdujemy je w budowlach 1. poł. XVI w.
(Kraśnik, Stężyca)10 * *. Warte podkreślenia, że elementy
renesansowe dochodzą do głosu tylko jako jeszcze jed-
na odmiana dekoracji — współuprawniona, ale pod-
porządkowana tradycyjnemu układowi przestrzenne-
mu. To zjawisko symbiozy pierwiastków wschodnich
z ustępującymi średniowiecznymi i wstępującymi re-
nesansowymi — biorącymi swój początek na zacho-
dzie, jest chyba bardzo istotne jako przykład synkre-
tyzmu kulturalnego w epoce jagiellońskiej, uzasadnio-
nego wielonarodowościowym i różnoreligijnym skła-
dem ludnościowym oraz sytuacją geopolityczną.
Można przypuszczać, że druga budowla renesan-
sowa wzniesiona w tym samym Kodniu mniej wię-
cej sto lat później (w latach 30-tych XVII w.)11 bę-
dzie interesującym sprawdzianem kierunku, w jakim
poszedł dalszy rozwój budownictwa tej części kraju.
Budowla ta powstała jako przybytek dla porwanego

8 To samo dotyczyłoby Synkowicz <ok. 1500), Mo-
relowski M., jw., s. 98, ryc. 59 i Małomożejkowa (za-
pewne pocz. XVI w.), por. Szyszko-Bohusz A., Wa-
rowne zabytki architektury kościelnej w Polsce i na
Litwie. Ptkanów, Brochów, Małomożejków, Synkowi-
cze, Supraśl, Wilno, Sprawozdania K. H. S. IX (1912),
ryc. 25.
8 Ościeża portalu z wykutymi tarczami herbów Lis
i Lilie wykonane z drobnoziarnistego piaskowca, po-
dobnie jak obramowanie okienka zakrystii oraz
wsporniki sklepienne.
10 Zwłaszcza niezmiernie bliska jest kamieniarka
renesansowa kościoła w Kraśniku, reprezentowana
w gzymsach filarów i obramowaniu drzwiczek ambo-
ny. Pokrewieństwo to dotyczy nie tylko identyczności
motywów, jak: ząbkowania, lasek owiniętych wstęgą,
perełkowania, dekoracyjnych rombów czy kształtu
tarcz herbowych, ale też sposobu operowania kom-
pozycyjnego i rzeźbiarskiego tymi elementami. Zbież-
ności idą tak daleko, że można zaryzykować twierdze-
nie o wykonaniu przez ten sam warsztat kamieniarski.
Analogia kraśnicka byłaby nadto jeszcze dodatkowym
momentem pomocniczym przy datowaniu cerkwi
w Kodniu, gdyż jak wynika z napisu na odrzwiach
ambony, powstała ok. r. 154L Por. Szyszko-Bohusz A.,


II. 4. Kodeń, dawna cerkiew. Basztą z klatką scho-
dową. (Fot. B. Marconi)

przez Sapiehę z Rzymu cudownego obrazu M. B.1?
Wnętrze zachowało się w stanie nienaruszonym-
Zrniany dotyczyły jedynie strony zewnętrznej. Wieża
zachodnia pierwotnie na rzucie kwadratu została roz-

Sokołowski M., Trzy kościoły halowe Olkusz, Kraśnik,
Kłeczków, Sprawozdania K.H.S. IX (1912), s. 158-210-
11 Druga budowla kościelna Kodnia p. w. św. An-
ny, będąca kościołem parafialnym, została w postaci
murowanej ufundowana przez Mikołaja Sapiehę. Czas
budowy określa wzmianka z r. 1633, mówiąca o mu-
rach kościoła, jako nieukończonych. Ściany wzniesio-
ne z cegły są grubo tynkowane (co nie pozwoliło na
stwierdzenie wymiarów cegły).
12 Obraz tzw. S. Madonna de Guadelupa odna-
wiany bezpośrednio przed ostatnią wojną światową
przez konserwatora B. Rutkowskiego, określany był
we wszystkich źródłach jako „niezmiernie starożytny",
por. I. F. Sapieha, jw. Jednakże sam fakt malarstwa
techniką częściowo olejną na płótnie wyklucza moż-
liwość takiego określenia. Zarówno warsztat malar-
ski (opinia prof. B. Marconiego), jak cechy stylistycz-
ne wskazują na 1. połowę XVII w. Stwierdzenie to
rzuca nowe światło na całą historię słynnego raptu
i związanej z obrazem legendy. Winny być one pod-
dane osobnemu rewizjonistycznemu rozpatrzeniu, na
co zasługują z uwagi na interesujące tło historyczno-
obyczajowe wcale obficie ilustrowane współczesnymi
źródłami.