Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (23.1961)

II. 1. Ch. P. Aigner: „Casino e Villa Krzeszowice”.
Projekt z tzw. Zbioru Podzameckiego, zaginiony
w czasie ostatniej wojny. Neg. w zb. Muz. Nar.
w W-wie .

TADEUSZ S. JAROSZEWSKI

WILLA KS. MARSZAŁKOWEJ IZABELLI

LUBOMIRSKIEJ W KRZESZOWICACH*

1. Początki kariery Krzeszowic pod Krakowem,
modnej niegdyś miejscowości kuracyjnej, przypada-
ją na lata 70-te i 80-te XVIII w. Wraz z zespołem
dóbr tzw. „hrabstwa tenczyńskiego” stanowiły one
własność wojewody ruskiego Augusta Aleksandra
Czartoryskiego. Krzeszowice znane były od dawna
z dwóch ciepłych źródeł siarczanych i zimnego żela-
zistego. Zdrój ocembrowano Ok. r. 1770, a wkrótce
potem nadwornemu lekarzowi hetmanowej Ogińskiej,
dr Knittlowi, udało się skłonić właściciela do budo-
wy urządzeń kąpielowych i stworzenia tu tym samym
pierwszego uzdrowiska w Polsce1 2. Podjęte prace bu-
dowlane zostały wstrzymane przez śmierć księcia
wojewody ruśkiego w r. 1782. „Hrabstwo tenczyń-
skie” wraz z Krzeszowicami przeszło po jego śmierci
na własność córki Izabelli Lubomirskiej, marszałko-
wej wielkiej koronnej, która podjęła niebawem przer-
wane dzieło ojca. Założyła w Krzeszowicach rozległy
i mak rniczy park krajobrazowy, same urządzenia
kąpielowe pozostały jednakże nadal bardzo prymityw-
ne. Sława nowego kurortu rosła w kraju szybko,
skoro przebywający tu w V1.1784 r. ksiądz Grzegorz
Piramowicz donosi Ignacemu Potockiemu o dużym
zjeździe towarzystwa. Zachwyca się miejscowością,
1 Komunikat niniejszy powstał w związku z przygo-
towywaną przeze mnie pod kierunkiem prof. dr St. Lo-
rentza pracą doktorską pt. Architekt Chrystian Piotr
Aigner.
2 W. Sc i borowski, Krzeszowice jako zakład le-
karsko zdrojowy wód siarczanych, Kraków 1878.
3 AGAD. Arch. Publiczne Potockich 279 b T. II. List
z dnia 22.VI.1784.

ale zaraz sceptycznie dodaje, że „Fauxhall niedokoń-
czony a domki do kąpieli nie zaczęte” 3. Rozwój Krze-
szowic postępował wolno, większych inwestycji już
nie robiono, toteż nigdy nie osiągnęły poziomu kuror-
tów zagranicznych. Największą ich atrakcją było
piękne położenie i bliskość Krakowa.
Wspomniany przez Piramowicza Fauxhall (wła-
ściwie Vauxhall) — to pałacyk z pokojami i salami
do zabaw, w dzisiejszym pojęciu dom zdrojowy,
wzniesiony pomiędzy r. 1783 a 1789 przez jednego
z architektów ks. Marszałkowej, Szczepana Hum-
berta4. Budynek ten zachował się do dziś, przebu-
dowany w końcu w. XIX na siedzibę administracji
„hrabstwa tenczyńskiego”. Wspomina o nim m. in.
przejeżdżający przez Krzeszowice w r. 1811 Julian
Ursyn Niemcewicz, zaznaczając, że wewnątrz dekoro-
wany jest starymi portretami rodzin Tęczyńskich
i Lubomirskich 5.
Osobnej reprezentacyjnej rezydencji właścicieli
Krzeszowice nie posiadały; ks. Marszałkowa nosiła
się jednakże z zamiarem jej budowy. Z zamówieniem
takim zwróciła się najprawdopodobniej jeszcze na
początku lat 80-tych XVIII w. do Szymona Bogu-
miła Zuga, który komponował jej rezydencję moko-
4 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. I, Wojewódz-
two Krakowskie, zeszyt 4, Powiat Chrzanowski, Warsza-
wa 1952, s. 19; S. Łoza: Architekci i budowniczowie w Pol-
sce, Warszawa 1954.
5 J. u. Niemcewicz, Podróże historyczne po daw-
nej Polsce. Petersburg 1859. Podróż w Krakowskie, Sando-
mierskie i Lubelskie w roku 1811, s. 36, 37.

258