Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (23.1961)

MARIA PRZEŹDZIECKA

RODZAJOWE SCENY RELIGIJNE W XVII-WIECZNYCH HAFTACH POMORSKICH

Wśród dotychczasowych prac z zakresu historii
sztuki stosunkowo bardzo nieduża ilość zajmuje się
hafciarstwem. Najpoważniejszą wśród nich pozycję
stanowi książka Tadeusza Mańkowskiego*. Zarówno
jednak ona jak i inne ograniczają się dO' ogólnej
syntezy, natomiast opracowania tematów szczegóło-
wych są dotychczas rzadkością2. Jedną z grup
XVTI-wiecznyćh haftów zasługujących na wyróżnie-
nie ze względu na swą ciekawą rodzajowość przed-
stawień stanowią pomorskie hafty klasztorne:i.
Benedyktyński klasztor żeński w Chełmnie wraz
ze swymi filiami w Żarnowcu i Toruniu są znanymi
ośrodkami produkcji hafciarskiej. Istnieją wzmianki,
że od początku w. XVII wykonywano tu hafty figu-
ralne. Cytowane jest velum w „persony święte” hafto-
wane złotem i srebrem tureckim, a „w pośrodku Naj-
świętsza Panna z Dzieciątkiem w słońcu pereł”4 —
ma ono jednak mało wspólnego z rodzajowymi przed-
stawieniami, którymi ćhciałabym się tu zająć.

Szczęśliwym zbiegiem okoliczności kilka do tej
grupy należących obiektów zachował bogaty w hafto-
wane szaty kościelne skarbiec klasztoru żarnowiec-
kiego, a mianowicie: palkę, nakrycie na kielich i ornat.
Dwa pierwsze okazy zdobi skromny haft figuralny,
ograniczający się wyłącznie do przedstawienia Matki
Boskiej, klęczącej za płaskim łóżeczkiem z uśpionym
Dzieciątkiem. Wcześniejsza z nich jest niewątpliwie
palka (11. 1), gdzie haft ornamentalny wykonany jest
wyłącznie złotem, zaś grupa figuralna potraktowana
jest wielobarwnie, zwłaszcza misterne wzorki na łożu:
rzuty kwiatowe na kołdrze oraz symetryczne kwia-
tony i zęby koronki przy prześcieradle. Plastyka twa-
rzy wydobyta jest rysunkowo. Ornament obramiający
ma tu jeszcze wyraźne tradycje późnorenesansowe
(woluty zdobne elementami roślinnymi)5. Renesan-
sowa jest również symetryczna kompozycja wypełnia-
jących tło kwiatonów. Typ bezbaldachimowego łó-
żeczka z wysoką i szeroką skrzynią znany jest w

* Dziękuję serdecznie .SS. .Benedyktynkom z Żarnowca
za udostępnienie zabytków, a doc. Marii Gutkowskiej-Ry-
chlewskiej za zwrócenie mojej uwagi na krakowską grupę
haftów oraz liczne konsultacje i cenne wskazówki, zaś
mgr Marii Taszyckiej za koleżeńską pomoc.
1 T. Mańkowski, Polskie tkaniny i hafty XVI—
XVIII w., Wrocław 1954.
2 Najwięcej cennych prac z tego zakresu napisał ks.
T. Kruszyński. Szczegółową bibliografię haftów i ko-
ronek zestawił A. Ryszkiewicz — umieszczona jest
przy wydawnictwie Od ściegu do haftu w opracowaniu
M. B. Różyckiej (Biuro Wzorów i Mody Przemysłu
Włókienniczego w Łodzi).
3 Dwa najpoważniejsze zespoły klasztornych haftów po-
morskich zachowały się w kościele parafialnym w Żuko-

wie (wykonane w tutejszym klasztorze norbertanek) oraz
w klasztorze benedyktynek w Żarnowcu. W Żukowie nie
ma haftów o interesujących nas scenach rodzajowych.
Hafty żarnowieckie zastały opracowane przez Marię
Szczypkównę (Hafty żarnowieckie, „Zeszyty Nauko-
we Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu”, Historia
Sztuki, z. 2, 1960), której zainteresowanie skoncentrowało
się głównie na problemie powiązania tych haftów z miej-
scowym podłożem kaszubskim i charakterem tutejszej
ornamentyki. Hafty figuralne, a zwłaszcza ich aspekt ro-
dza.jowości, nie interesował autorki.
4 W. Szołdrski, Kronika benedyktynek chełmiń-
skich, Pelplin 1937, s. 174 — wzmianka z 1617 r., s. 180 —
wzmianka z 1618 r.
5 Określenie to jest wynikiem konsultacji z mgr Ireną
Burnatową.

340