Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (27.1965)

kronika stowarzyszenia historyków sztuki

kiem (Klisino ok. 1650, Szymiszów
ok. 1650, Krapkowice 1678, Mało-
mice 1689). Z zasady w budowlach
tego typu zachowany zastał trady-
cyjny uikład pomieszczeń — jedno-
traktowy z łączącym lokalności ko-
rytarzem od strony dziedzińca.
Drugi z wyodrębnionych typów
realizowany był w grupie górno-
śląskich rezydencji: w rozbudowy-
wanym zamku w Głogówku w la-
tach 1645—1668, w pałacu w Żyrowie
1644 i zamku w Toszku z Jat |1650—
1666, wzniesionym przez G. Sereg-
niiego. \
W latach 70-tych, poza pierw-
szymi dwoma schematami rozwią-
zania przestrzennego redydencji, spo-
tykamy trzeci typ — trójsikrzydłowe
założenia o trzech równej wysokości
skrzydłach z czwartym niższym
skrzydłem parawanowym, w pałacu
w Żaganiu (1670—1695), wyniesionym
przez A. Fortę i pałacu w Zaborze
(1677—1683). Często ten typ wystę-
puje w zredukowanej redakcji ibez
czwartego niskiego Skrzydła (Raszo-
wa 1688, (Lasociin 1670—1680). Pod-
kreślić należy, że w przeciwieństwie
do francuskich pierwowzorów niż-
sze skrzydło parawanowe w założe-
niach śląskich skierowane jest w
kierunku ogrodu na wzór włoski
i jedynie w Zaborze imamy typowe
francuskie rozwiązanie z niższym
skrzydłem od strony wjazdu. Uikład
pomieszczeń bywa zazwyczaj jedno-
traktowy we wszystkich skrzydłach,
z korytarzem od strony dziedzińca;
Zabór, z dwutraktowym skrzydłem
głównym, stanowi i pod tym wzglę-
dem wyjątek. l
W ostatnim dziesięcioleciu XVII
w. występuje powszechnie typ jedno-
skrzydł owego pałacu stasowany w
mniejszych rezydencjach i dworach,
posiadających czasami ryzalit środ-
kowy lub ryzality boczne. W tym
typie układ wnętrza jest z reguły
dwutraktowy z sienią i klatką scho-
dową na osi i w rozplanowaniu
wnętrza reprezentuje on najbardziej
typowe tendencje barakowe.
*
* *
i 1
W latach 80-tych XVII w. wy-
krystalizowały się ostatecznie dwie
odmiany jednonawowego wnętrza
kościelnego z rzędami bocznych ka-
plic i emporami: emporowo-bazyli-
kowy i emporowo-haliowy.
W wersji emporowo-bazylikowej
ujednolicenie całego wnętrza kościel-
nego zostało zrealizowane jedynie
częściowo. Boczne partie kaplic i
empor nie są jeszcze złączone w
jednorodną całość, lecz istnieją w

znacznym stopniu niezależnie od na-
wy głównej. Występuje zróżnico-
wanie sklepień, założonych dla em-
por poniżej sklepienia nawy. W bry-
le zaznaczone zostają wyraźnie niż-
sze partie kaplic i empor oraz bazy-
likowe 'Wywyższenie nawy. NaWa
oświetlona jest oknami umieszczony-
mi w lunetach sklepienia ponad
gzymsem, partie baczne posiadają
niezależne od nawy oświetlenie.
Łuki arkad empor nie przerywają
linii gzymsu wieńczącego, obiegają-
cego całe wnętrze na jednej wyso-
kości. Do tej grupy należą m.in.
kościoły w Chełmsku (1670—1680) wg
planów M. Alłio, jezuicki w Nysie
(1688—1692) projektu Quadro i para-
fialny w Bardzie (1686—1704).
Druga odmiana — emporowo-iha-
lowa — charakteryzuje się kubiczną,
zwartą bryłą, sugerującą jednoprze-
strzenne wnętrze bez wyraźnego po-
działu na nawę, prezbiterium i ka-
plice z emporamii (poprzez likwidację
znacznych partii murów), równo-
rzędnym traktowaniem Ikajplic i 'em-
por oraz zasklepieniem empor na
wysokości sklepienia nawy. Tę od-
mianę reprezentują kościoły: w Sta-
rych Bogaczowicach (1685—1689) A-
Urbana, św. Antoniego (1685—1692)
i jezuicki we Wrocławiu (1689—1698)
wzniesione przez M. Bienera wg pla-
nów nieznanego' Włocha.
Obydwie odmiany przestrzenne
znalazły 'dalszą kontynuację w twór-
czości architektonicznej wieku XVIII.


Wśród licznej grupy barokowych
'klasztorów, powstałych na przestrze-
ni 'ostatniego czterdziestolecia XVII
W., dają się (Wyróżnić idwie zasad-
nicze tendencje kształtowania planu
nowowznoszonych siedzib klasztor-
nych.
Pierwsza, o wielowiekowej trady-
cji budowlanej, nawiązuje do czwo-
robocznych, zamkniętych założeń
'klasztornych z wirydiarzem pośrod-
ku, dostawionych przeważnie od
strony południowej do kościołów
klasztornych. Kościół stanowił w ta-
kim przypadku ośrodek (kompozycji
zespołu, dominując nad (klasztorem
i zabudowaniami gospodarczymi (ka-
pucynów w [Nysie 1660, kapucynów
we Wrocławiu 1669—1671, francisz-
kanów obserwantów we Wrocławiu
1679—1694, bonifratrów w Cieszynie
1698, norbertanów we Wrocławiu
1682—1695 H. Fróhlicha). Budynki
klasztorne w tym typie są zazwyczaj
jednotrakitowe z korytarzem od stro-
ny wirydarza. W wielkich klaszto-
rach (norbertanów we Wrocławiu)
występują wyraźnie wyodrębnione


IZ. 6. Trzebnica, klasztor cystersek
1697—1726. (Fot. K. Kalinowski)

pomieszczenia opałów w skrzydle
czołowym. W budownictwie klasztor-
nym zakonów dysponujących wiel-
kimi latyfundiami (cystersi) wytwo-
rzyło się odrębne rozwiązanie w ra-
mach tradycyjnego planu, którego
znamienną cechą jest to, że nowo-
powstały budynek (klasztorny staje
się równorzędnym elementem kom-
pozycyjnym zespołu, w tym samym
stopniu co budynek [kościelny. Osiąg-
nięte to zostaje poprzez silne pod-
kreślenie osi budynku klasztornego,
zakomponowanie fasad jako frontal-
nych i niezależnych od kościoła
kompozycji, na koniec wysunięciem
budynku (konwentu przed zachodnią
elewację kościoła ((Henryków 1682—
1698 M. Kirchbeirgera i Trzebnica
1697-1726).
Odrębną pozycję wśród przykła-
dów pierwszego typu zajmuje wro-
cławski klasztor krzyżowców z czer-
woną gwiazdą (J. Mathey, 1675—1715).
W tym przypadku znamienna dla
epoki baroku na Śląsku tendencja
do usamodzielnienia budynku klasz-
tornego w stosunku do kościoła zrea-
lizowana została poprzez przesunię-
cia czworoboku zabudowań ku Odrze
i usytuowanie go na podobieństwo
pałacu miejskiego, nie związanego
z Określonym miejscem [kultowym
(skrzydło łączące klasztor z kościo-
łem przesunięte zostało w głąb par-
celi i zasłonięte murem i ogrodem).
W drugim typie założenia [klasz-
tornego centrum kompozycyjnym

81