Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (59.1997)

BOŻENA STEINBORN
Warszawa
Christoph Emmendórffer, Hans Kemmer.
Ein Liibecker Maler der Reformationszeit
E.A. Seemann Kunstverlagsgesellschaft mbH. Leipzig 1997, ss. 230, il. 84 cz.-b., 28 barw.

Książka stanowi ważne wydarzenie w piśmiennictwie
cranachoznawczym, ponieważ jest monograficzną
prezentacją twórczości jednego z uczniów Lucasa
Cranacha Starszego (1472-1553), a ci byli zazwyczaj
omawiani tylko w przyczynkarskich artykułach jako współpra-
cownicy mało zróżnicowanego zespołu Cranachowskiej manu-
faktury1. Praca Christopha Emmendórffera należy do początków
nowoczesnego piśmiennictwa, które rozpoznaj e wielki obszar ma-
larstwa niemieckiego zwanego „szkołą Cranacha”. Jest to perspek-
tywa bądawcza o tyle skomplikowana, że „obowiązek mimikry”,
to znaczy wiernego powtarzania przez współpracowników zarów-
no sposobu widzenia mistrza, jak i technologii malowania unie-
możliwia niekiedy rozróżnianie poszczególnych indywidualności
pracujących w warsztacie. Pewnie dlatego zarysowały się ostatnio
postawy badawcze negujące sens takich wysiłków, ponieważ ich
skutkiem byłoby rzekomo jedynie to, że „zamiast jednego Crana-
cha, albo zamiast ojca i syna, miałoby się czterech, pięciu lub
sześciu małych Cranachów, a każdy z nich pozostałby tym, czym
był - pomocnikiem wiernie realizującym nadrzędną koncepcję”2.
Przykład bohatera monografii Emmendórffera zdaje się o tyle
potwierdzać ten skrajny pogląd, że wyrazistą, własną osobowość
zyskiwali ci uczniowie Cranacha, którzy zatrudnieni byli u niego
tylko na czas praktyki czeladniczej i to dopiero wówczas, gdy pra-
cowali już na „własny rachunek”.
Do biografii Hansa Kemmera Autor mógł wnieść jedynie
wnioski wynikające z analizy sytuacji ekonomicznej i kulturowej
środowiska artystycznego Lubeki oraz samych dzieł malarza.
„Lubecki Granach” urodził się zapewne między 1495 i 1500 ro-
kiem. Przekonująca jest hipoteza o pierwszych naukach u miejs-
cowych mistrzów (Hansa von Koln lub Hermanna Wickhorsta) do
1515 roku. Lata czeladnicze spędził Kemmer w warsztacie Crana-
chów, do Lubeki wrócił około 1520 roku. Jak pozwalają sądzić
współzależności stylistyczne początkowo współpracował z Han-
sem von Koln (którego oeuvre Emmendórffer wzbogacił o ołtarz
w szwedzkim Arboga); po pierwszym ożenku w 1522 roku otrzy-
mał wielkie zamówienie towarzystwa handlowego Bergenfahrer
Kompanie3 na ołtarz Świętego Olafa w lubeckim kościele Mariac-
kim. Kupno domu w bogatej dzielnicy (1528), funkcja starszego

cechu pełniona od 1546 roku do śmierci w 1561 roku, autorstwo
portretów patrycjuszy - to fakty wskazujące, że Kemmer był
malarzem wziętym. Jednym z powodów powodzenia był według
przekonywającej argumentacji Autora monografii związek
Kemmera z kręgiem mieszczan, którzy w latach dwudziestych
wprowadzali reformację, przyjętą oficjalnie przez radę miejską
Lubeki w 1530 roku i dlatego renoma malarza wykształconego w
pracowni przyjaciela Marcina Lutra pomogła mu w karierze.
Książka składa się z dwu rozdziałów: Mallermeister Johann (s.
11-26) i Kemmers Kunst (s. 27-40) oraz katalogu nazwanego Die
einzelnen Werke Hans Kemmers (s. 41-167). W aneksie (s. 171-
183), prócz m.in. przytoczenia źródeł związanych z Kemmerem,
zestawionych jest osiemnaście obrazów, które w różnych czasach,
przez różnych autorów przypisane były Kemmerowi, a które - z
przekonującą argumentacją - Autor „skreśla” z dorobku malarza.
Ta zmiana wielkości oeuvre wpisuje się zresztą harmonijnie w
typową historię badań: wyróżniony z Cranachowskiego kręgu
Kemmer zaistniał w historii malarstwa niemieckiego w 1900 roku
ołtarzem Świętego Olafa (archiwista Friedrich Bruns opublikował
odnośną umowę), w 1911 roku był już autorem dwu dzieł, w 1917
- siedmiu, w 1940 - szesnastu, po czym następowało krytyczne
weryfikowanie tej twórczości: w 1982 roku twórczość Kemmera
liczyła dziesięć dzieł pewnych. Badania Emmendórffera, a jest to
jego dysertacja doktorska przeprowadzona na uniwersytecie w
Heidelbergu, wsparte analizami konserwatorskimi (referuje je
osobny rozdział), pozwoliły Autorowi zestawić w katalogu dwa-
dzieścia cztery obrazy, trzy rysunki i kilka grafik. Czternaście z
nich (głównie ze zbiorów prywatnych i handlu antykwarycznego)
dotychczas było bądź tylko przypisywanych Kemmerowi, bądź w
ogóle nieznanych piśmiennictwu. Argumenty atrybucyjne są w
większości bardzo przekonujące (np. pozycje katalogu 11, 15),
wątpliwości przy niektórych (pozycje katalogu 16, 17, 21) wyni-
kają zapewne z niedoskonałości czarnobiałych, niedużych ilust-
racji. Tak więc praca Emmendórffera stanowi dobrze ugrun-
towany korpus twórczości lubeckiego mistrza.
Wspomniane proporcje (1:5) obu członów książki - to jest
rozdziałów prezentujących sylwetkę artystyczną Kemmera na tle
historii kultury Lubeki oraz katalogu - wynikają zapewne z moty-

Biuletyn Historii Sztuki
R.LXI, 1997, Nr 1-2

128