Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (59.1997)

PRZEGLĄD LITERATURY I WYSTAW

Marco Rosario Nobile, Chiese a pianta ovale tra controrifor-
ma e barocco: U ruolo degli ordini religiosi
,,Palladia”, Nuova serie. R. IX, N. 17, Giugno 1996, s. 41-50

Artykuł Marca R. Nobile jest pierwszą, od opublikowanego
ponad 40 lat temu klasycznego dziś studium Wolfganga Lotza,
pracą podejmującą problematykę nowożytnych budowli sakral-
nych na planie elipsy. Rewidując ugruntowaną w dotychczasowej
literaturze przedmiotu opinię, że po XVI-wiecznej „fazie ekspery-
mentalnej” główny rozwój tego typu architektury miał miejsce w
następnym stuleciu, Autor przekonuje o jej niewielkiej popu-
larności także w pierwszych dziesięcioleciach XVII wieku.
Szczególnie zachowawcze było pod tym względem budownictwo
zakonne. Jednocześnie jednak właśnie dla potrzeb jezuitów, pija-
rów i bamabitów działali architekci, których niezrealizowane pro-
jekty przyczyniły się do ostatecznego triumfu kościołów na planie
owalu w końcu stulecia i przede wszystkim w wieku następnym.
Przytaczając liczne przykłady projektów elipsoidalnych świątyń
odrzuconych przez władze jezuitów np. Rosato Rosatiego dla koś-
cioła w Maceracie (1609) i Orazio Grassiego dla świątyni w Sie-
nie (1626) oraz pijarów, np. Angelo Morelli dla kościoła w Chieti
(1643), Nobile podkreśla, że ograniczenia te dotyczyły wyłącznie
kolegiów włoskich. Znacznie większa tolerancja panowała poza
Italią. Na rzucie owalu zrealizowano tzw. „Włoską kaplicę” przy
praskim Klementinum (lata 90. XVI w.) oraz pierwsze tego typu
kościoły jezuickie w Hiszpanii - w Sewilli (od ok. 1616). Na de-
cyzję tę wpłynął niewątpliwie fundator świątyni, mającej odgry-
wać rolę mauzoleum rodu Ossolińskich.
Za szczególnie ważną dla rozwoju omawianego nurtu baro-
kowej architektury sakralnej uznał twórczość architektów związa-

nych z zakonem bamabitów, a zwłaszcza Lorenzo Binagi i Giovan
Antonia Mazenty. Wśród niezrealizowanych projektów Mazenty
na uwagę zasługują bardzo oryginalne, operujące formą wydłużo-
nego ośmioboku z parami poprzecznych kaplic, plany kościołów
San Paolo w Maceracie (1605) lub dla San Carlo ai Catinari w
Rzymie czy Santa Maria Spina Corona w Neapolu (1607), które
wyznaczyły drogę rozwoju późnobarokowego budownictwa
kościelnego, podjętą przez Francesca Borrominiego.
Na gruncie architektury zakonnej popularność kościołów na
planie owalu wzrasta w Italii dopiero w latach trzydziestych XVII
wieku, a jednym z najwcześniejszych był zapewne kościół do-
minikanów p.w. św. Sebastiana w Neapolu (1630-1631). Wśród
najważniejszych przyczyn tej sytuacji, prócz pewnego tradycjona-
lizmu budowlanego, Nobile wskazał problemy ekonomiczne, a
przede wszystkim techniczne. Trudności w nakryciu kopułą elip-
soidalnych budowli spowodowały, że ciągle jeszcze pozostawały
nieukończone kościoły wznoszone w poprzednim stuleciu - San
Carlo alFArena w Neapolu, sanktuarium Santa Maria di Vicoforte
w Mandovi, czy Santa Anna dei Palafrenieri w Rzymie projekto-
wany przez Vignolę.
Od około 1630 roku, a głównie w 2. połowie XVII stulecia, zde-
cydowanie wzrosła liczba projektowanych i realizowanych budowli
na planie owalu. Jednak blisko 80% wszystkich tego typu kościołów
powstało w Italii w wieku XVIII, kiedy uznano je za najbardziej
odpowiednie właśnie dla potrzeb budownictwa zakonnego.
Hanna Samsonowicz

Neogotyk
Materiały Ogólnopolskiej Sesji Naukowej
Łódzkiego Oddziału Stowarzyszenia Historyków Sztuki
i Zakładu Historii Sztuki Uniwersytetu Łódzkiego w Muzeum Historii Miasta Łodzi
w dniach 12 XII -13 XII1996 roku.
„Miscellanea Łódzkie” 1(15)1996, s. 98, U. 21

W dniach 12-13 grudnia 1996 roku odbyła się w Łodzi, zor-
ganizowana przez tamtejszy oddział Stowarzyszenia Historyków
Sztuki, sesja poświęcona sztuce neogotyckiej. Materiały będące
jej dorobkiem ukazały się w błyskawicznym tempie już na począt-
ku bieżącego roku, jako numer 1(15)1996 „Miscellaneów Łódzkich”.
Przyznać trzeba, że to chyba rekord, jeżeli idzie o wydawanie ma-
teriałów sesyjnych, ale niestety ich edytorski poziom daleki jest
od ideału. Mam na myśli głównie gęstość druku i brak dostatecz-
nej ilości materiału ilustracyjnego. Rozumiem, że oba te manka-
menty są skutkiem daleko posuniętych oszczędności wynikają-

cych z braku należytych funduszy, ale z drugiej strony są granice,
których przekraczać się nie powinno.
Zebrany w niniejszym tomie materiał sesyjny rozpoczynają
dwa artykuły wprowadzające, które mówią o rozwoju neogotyku
w Polsce i na świecie, a także częściowo przedstawiają stan badań
nad tym zagadnieniem w naszym kraju. Pierwszy z nich to tekst
Tadeusza Chrzanowskiego Czy istnieje neogotyk polski? Tytuł re-
feratu jest nieco mylący, rzecz sama bowiem nie dotyczy chara-
kterystyki polskiego neogotyku, choć w pierwszych zdaniach Au-
tor potwierdza, że takowy istniał. Jest to raczej zarys historii roz-

145