Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (59.1997)

KRZYSZTOF LESIAK
Warszawa, Pracownia Konserwacji Zabytków Metalowych
HANNA SAMSONOWICZ
Warszawa, Instytut Sztuki PAN
Kolumna Zygmunta III Wazy w Warszawie.
Twórcy i źródła inspiracji

Kolumna z figurą króla Zygmunta III Wazy
wzniesiona została w 1644 roku przez jego sy-
na i następcę na elekcyjnym tronie Rzeczypo-
spolitej - Władysława IV Monument ten, usta-
wiony przed Bramą Krakowską, reprezentacyjnym wjaz-
dem na teren Zamku Królewskiego i rynek Starej Warsza-
wy, był pierwszym w Polsce i jednym z najstarszych w no-
wożytnej Europie świeckich publicznych pomników ko-
lumnowych, sięgających swym rodowodem republikań-
skiego Rzymu. W ciągu trzystu pięćdziesięciu lat istnienia
stał się on niekwestionowanym symbolem stolicy, wyko-
rzystywanym dziś znacznie częściej niż herbowa Syrena.
Pomnik warszawski od dawna wzbudzał zainteresowa-
nie badaczy, stąd poświęcona mu literatura jest stosunkowo
bogata1. Prócz dwóch monografii, doczekał się szeregu op-
racowań odtwarzających jego historię, analizujących
ikonografię rzeźby króla oraz wymowę polityczną całej
kompozycji. Opracowania te nie rozstrzygnęły jednak osta-
tecznie problemu autorstwa i nie wskazały wszystkich
źródeł inspiracji, które zaważyły na formie pomnika.
Sygnatury dwóch twórców kolumny - rzeźbiarza Cle-
mente Mollego i odlewnika Daniela Tyma - zachowały się
na samym momumencie. Pozostali autorzy byli nieznani aż
do 1858 roku, kiedy Aleksander Wejnert, pierwszy mono-
grafista pomnika, odnalazł w zbiorach Radziwiłłów
w Nieborowie sztych Willema Hondiusa z wyobrażeniem
kolumny i podpisaną przez królewskiego architekta Augus-
tyna Locciego dedykacją Marii Ludwice Gonzadze (il. I)2.
W zamieszczonym na rycinie tekście opisującym historię
budowy monumentu wymieniony został kolejny artysta -
architekt Costante Tencalla, który „główny [...] kierunek aż
do podniesienia tego głazu na wysokość utrzymywał swą
sztuką i zdolnością” („fabrica, ad subductionem tantae mo-

lis in altum, arte et ingenio [...] constitit”)3. Wejnert, a za nim
autorzy kolejnych opracowań, właśnie Tencallę uznali za
projektanta pomnika. Dopiero Barbara Szymanowska, autor-
ka współczesnej monografii kolumny, zwróciła uwagę na
fragment podpisanej przez Locciego dedykacji, w którym ar-
tysta wspomniał o swoim wkładzie w powstanie monumen-
tu: „Przyjm więc łaskawie Najmiłościwsza Królowo podaru-
nek od tych, z których jeden przeszło dziesiątek lat przeby-
wając na W.K. Mości dworze, zdolność, pracę i wszelkie swe
wiadomości poświęca i gotów poświęcać, wspierając po
części radą i pomocą tak wspaniałe dzieło...” („Accipe igitur
clementissima Regina, munus hoc libenter ab iis, ąuorum al-
ter Serenissimae Domus Regiae auspicia decennio amplius
secutus, ingenium, opem, industriam totam impendit impen-
dereąue paratus hujus tam inclyti operis consilio et opera
pars aliąua fint..”)4. Biorąc pod uwagę znaną wówczas
twórczość Locciego - scenografa dworskiej sceny opero-
wej oraz projektanta rzeźbiarskiej dekoracji królewskich
ogrodów - Szymanowska przyjęła, że jedynie on doradzał
królowi w wyborze „najbardziej reprezentacynejgo miej-
sca” oraz w „ustaleniu rodzaju pomnika”, przyznając jedno-
cześnie Tencalli rolę autora architektonicznej koncepcji ko-
lumny. W nieopublikowanej dokumentacji konserwacji mo-
numentu, wykonanej w 1977 roku, Krzysztof Lesiak uznał,
że to właśnie Augustyn Locci był twórcą projektu kolumny,
Tencalla zaś pełnił funkcję jedynie kierownika prac budow-
lanych5. Podstawą tej hipotezy był następujący wniosek -
Locci, który jako jedyny z grona związanych ze wzniesie-
niem kolumny artystów podpisał się pod tekstem dedykacyj-
nym na rycinie ofiarowanej królowej, musiał mieć naj-
większy udział w powstaniu monumentu. Mimo zastrze-
żeń, kurtuazyjnie minimalizujących własną rolę w całym
przedsięwzięciu, prezentował monarchini swoje dzieło.

Biuletyn Historii Sztuki
R.LXI, 1997, Nr 1-2

104