DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Artykuły
DOI article:Kłoda, Emilia: "Śląski Rafael" czy "mistrz czeskiego baroku"? Kilka uwag o konstruowaniu biografii Johanna Christopha Lischki w historii sztuki
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71008#0121
„Śląski Rafael" czy „mistrz czeskiego baroku"?
119
w tezę Dlabaća o morawskim pochodzeniu ojca Lischki i krytycznie odniósł się do używa-
nia przez niego sformułowania „unsere Liska", kwitując to ironicznym komentarzem:
„Czesi promują go jako swojego"10. W powyższych (głównie XIX-wiecznych) poszuki-
waniach „rodzimych" malarzy odzwierciedla się ówczesne tworzenie się tożsamości na-
rodowych i dążenie do samookreślenia m.in. poprzez sztukę i natywne wytwory kultury11.
Napięcie między czeskimi a niemieckimi badaczami z początku XX w. jest egzemplifika-
cją szerszego konfliktu, w którym historycy widzą zalążki ekspansywnego nacjonalizmu
III Rzeszy12. Z jednej strony można dostrzec przekonanie niemieckich badaczy o dominu-
jącej roli ich kultury narodowej w Europie Środkowej, z drugiej zaś pojawia się progra-
mowe tworzenie rdzennie czeskiej historii sztuki i kultury13.
Odmiennym głosem w tej dyskusji, dotychczas zupełnie pomijanym, jest pogląd Ada-
ma Tomasza Chłędowskiego, który w „Pamiętniku Lwowskim" na marginesie artykułu
o malarzu Bogdanie Lubienieckim wspomniał:
[...] dwóch innych artystów, straconych dla oyczyzny przez te nieszczęsne zamieszania
religijne i prześladowania dyssydentów, przez które tylu Polaków maiątek, przemysł i na-
ukę w obce ziemie poniosło. Michał Wilman urodzony w Królewcu za Zygmunta III [...].
Poprzedzony sławą, jaką sobie w Niemczech i Hollandyi zjednał, wrócił do ojczyzny, którą
nie iednem dziełem pędzla swego zbogacił. Lecz zniechęcony prześladowaniem swoich
braci wyznania augsburskiego, wyniósł się za lana Kazimierza do Szląska - a co większa,
pociągnął za sobą i swoiego ucznia Krzysztofa Liszkę Wielkopolanina, który iuż nigdy do
swoiey oyczyzny nie wrócił14.
Odosobniona próba „spolszczenia" Lischki (i Willmanna!) przez Chłędowskiego, hi-
storycznie i naukowo najmniej uzasadniona, była przez współczesnych krytykowana lub
(celowo?) niezauważana. Brak dowodów na polskie pochodzenie Lischki wytknął Chłę-
dowskiemu Edward Rastawiecki. Autor Słownika malarzów polskich powtórzył za Dla-
baćem możliwość morawskiego pochodzenia Lischki, jednak równocześnie określił jego
ojca mianem „austriackiego urzędnika", opierając swój biogram głównie na leksykonie
artystów autorstwa Friedricha Mullera15.
Zmiana granic po II wojnie światowej i nowy układ sił w Europie Środkowej przyczy-
niły się do zmiany spojrzenia na postać malarza. Powrócono do problemu pochodzenia
Lischki i przynależności jego sztuki do dziedzictwa konkretnego narodu. Jak zauważył
Jan Bakoś, „reakcja polskich i czeskich historyków sztuki na agresywny nacjonalizm nie-
mieckiej historiografii miała podobny romantyczny, duchowo-narodowy charakter. Za
podstawowy przedmiot historii sztuki uważali etniczny naród, uosobiony jako «Nad-arty-
sta». Uznając sztukę za wyraz narodowego charakteru, poszukiwali odrębnych i stałych
10 Erich KLOSSOWSKI, Michael Willmann. Inaugural-Dissertation... , Breslau 1902, s. 22, 31: „Lischka, denen Cze-
chen fur sich reklamieren".
11 Adam S. LABUDA, „Polska historia sztuki a «Ziemie Odzyskane»", Rocznik Historii Sztuki, 26:2001, s. 47.
12 Beate STÓRKUHL, „Deutsche Ostforschung und Kunstgeschite", [w:] Deutsche Ostforschung und polnische West-
forschung im Spannungsfeld von Wissenschaft und Politik. Disziplinen im Vergleich, red. Jan M. PISKORSKI, Jorg
HACKMANN, Rudolf JAWORSKI, Osnabriick 2002, s. 119-134; Jan BAKOŚ, „Ścieżki i strategie historiografii
w Europie Środkowej", Artium Quaestiones, 24:2013, s. 254-306.
13 Milena BARTLOVA, Naśe, narodni umeni, Brno 2009.
14 Adam T. CHŁĘDOWSKI, „Bogdan Lubieniecki, malarz wieku XVII", Pamiętnik Lwowski, 6:1817, nr 23, s. 182-
183.
15 Edward RASTAWIECKI, Słownik malarzów polskich tudzież obcych w Polsce osiadłych lub czasowo w niej przeby-
wających, t. 1, Warszawa 1850, s. 276-277; Rudolf MULLER, „Lischka, Johann Christoph", [w:] Allgemeine Deutsche
Biographie, t. 18, Leipzig 1883.
119
w tezę Dlabaća o morawskim pochodzeniu ojca Lischki i krytycznie odniósł się do używa-
nia przez niego sformułowania „unsere Liska", kwitując to ironicznym komentarzem:
„Czesi promują go jako swojego"10. W powyższych (głównie XIX-wiecznych) poszuki-
waniach „rodzimych" malarzy odzwierciedla się ówczesne tworzenie się tożsamości na-
rodowych i dążenie do samookreślenia m.in. poprzez sztukę i natywne wytwory kultury11.
Napięcie między czeskimi a niemieckimi badaczami z początku XX w. jest egzemplifika-
cją szerszego konfliktu, w którym historycy widzą zalążki ekspansywnego nacjonalizmu
III Rzeszy12. Z jednej strony można dostrzec przekonanie niemieckich badaczy o dominu-
jącej roli ich kultury narodowej w Europie Środkowej, z drugiej zaś pojawia się progra-
mowe tworzenie rdzennie czeskiej historii sztuki i kultury13.
Odmiennym głosem w tej dyskusji, dotychczas zupełnie pomijanym, jest pogląd Ada-
ma Tomasza Chłędowskiego, który w „Pamiętniku Lwowskim" na marginesie artykułu
o malarzu Bogdanie Lubienieckim wspomniał:
[...] dwóch innych artystów, straconych dla oyczyzny przez te nieszczęsne zamieszania
religijne i prześladowania dyssydentów, przez które tylu Polaków maiątek, przemysł i na-
ukę w obce ziemie poniosło. Michał Wilman urodzony w Królewcu za Zygmunta III [...].
Poprzedzony sławą, jaką sobie w Niemczech i Hollandyi zjednał, wrócił do ojczyzny, którą
nie iednem dziełem pędzla swego zbogacił. Lecz zniechęcony prześladowaniem swoich
braci wyznania augsburskiego, wyniósł się za lana Kazimierza do Szląska - a co większa,
pociągnął za sobą i swoiego ucznia Krzysztofa Liszkę Wielkopolanina, który iuż nigdy do
swoiey oyczyzny nie wrócił14.
Odosobniona próba „spolszczenia" Lischki (i Willmanna!) przez Chłędowskiego, hi-
storycznie i naukowo najmniej uzasadniona, była przez współczesnych krytykowana lub
(celowo?) niezauważana. Brak dowodów na polskie pochodzenie Lischki wytknął Chłę-
dowskiemu Edward Rastawiecki. Autor Słownika malarzów polskich powtórzył za Dla-
baćem możliwość morawskiego pochodzenia Lischki, jednak równocześnie określił jego
ojca mianem „austriackiego urzędnika", opierając swój biogram głównie na leksykonie
artystów autorstwa Friedricha Mullera15.
Zmiana granic po II wojnie światowej i nowy układ sił w Europie Środkowej przyczy-
niły się do zmiany spojrzenia na postać malarza. Powrócono do problemu pochodzenia
Lischki i przynależności jego sztuki do dziedzictwa konkretnego narodu. Jak zauważył
Jan Bakoś, „reakcja polskich i czeskich historyków sztuki na agresywny nacjonalizm nie-
mieckiej historiografii miała podobny romantyczny, duchowo-narodowy charakter. Za
podstawowy przedmiot historii sztuki uważali etniczny naród, uosobiony jako «Nad-arty-
sta». Uznając sztukę za wyraz narodowego charakteru, poszukiwali odrębnych i stałych
10 Erich KLOSSOWSKI, Michael Willmann. Inaugural-Dissertation... , Breslau 1902, s. 22, 31: „Lischka, denen Cze-
chen fur sich reklamieren".
11 Adam S. LABUDA, „Polska historia sztuki a «Ziemie Odzyskane»", Rocznik Historii Sztuki, 26:2001, s. 47.
12 Beate STÓRKUHL, „Deutsche Ostforschung und Kunstgeschite", [w:] Deutsche Ostforschung und polnische West-
forschung im Spannungsfeld von Wissenschaft und Politik. Disziplinen im Vergleich, red. Jan M. PISKORSKI, Jorg
HACKMANN, Rudolf JAWORSKI, Osnabriick 2002, s. 119-134; Jan BAKOŚ, „Ścieżki i strategie historiografii
w Europie Środkowej", Artium Quaestiones, 24:2013, s. 254-306.
13 Milena BARTLOVA, Naśe, narodni umeni, Brno 2009.
14 Adam T. CHŁĘDOWSKI, „Bogdan Lubieniecki, malarz wieku XVII", Pamiętnik Lwowski, 6:1817, nr 23, s. 182-
183.
15 Edward RASTAWIECKI, Słownik malarzów polskich tudzież obcych w Polsce osiadłych lub czasowo w niej przeby-
wających, t. 1, Warszawa 1850, s. 276-277; Rudolf MULLER, „Lischka, Johann Christoph", [w:] Allgemeine Deutsche
Biographie, t. 18, Leipzig 1883.