Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (78.2016)

368

Aleksander Jankowski

w surowy skandynawski krajobraz zadziwiają har-
monią struktury piętrzących się brył, a przy bliższym
poznaniu - perfekcją konstrukcyjnych rozwiązań,
maestrią ciesielskiego detalu, ornamentyką snycer-
skiej dekoracji oraz ekspresyjną wymową barwnych
form malarskiego wystroju.
Na obszarze Norwegii świątynie słupowe poja-
wiły się wraz z chrystianizacją kraju, rozpoczętą ok.
1000 r., a w pełni dokonaną za panowania króla Ola-
fa II Haraldssona Świętego (1016-1028) i jego syna
Magnusa I Dobrego (1035-1047). Niemal wszystkie
norweskie stavkirker zbudowano przed rokiem
1349, kiedy to w wybuchła epidemia dżumy. Zabra-
ła ona - jak się szacuje - 2/3 ludności. Po jej ustą-
pieniu nowych kościołów nie budowano1. Te wznie-
sione wcześniej, a było ich nawet 10002, zaspokajały
potrzeby zdziesiątkowanej ludności. Poziom sprzed
zarazy populacja Norwegii osiągnęła po 300 latach,
ale wówczas ciesielska tradycja kościołów słupo-
wych już zanikła. W fundacjach świątyń drewnia-
nych doby nowożytnej dominowała konstrukcja zrę-
bowa3.
Od około połowy XII w. świątynie stav osiągnęły
szczytową fazę rozwoju4. W ciągu kolejnych kilku-
dziesięciu lat - a więc w relatywnie krótkim czasie -
zyskały konstrukcyjno-architektoniczną jakość, sta-
bilność i naprężeniową elastyczność struktury, a zara-
zem wyjątkowe walory estetyczne, co zapewniło im
poczesne miejsce w historii europejskiej architektu-
ry. Wznoszono je jako kyrkor av tra, czyli po prostu
„kościoły drewniane". Równie ogólnie mówiły
o nich średniowieczne źródła na kontynencie: eccle-
sia lignea, choć czasami można natrafić także na
bardziej konkretne sformułowanie: ecclesia lignea
tabulis fabricata, akcentujące płaskie, gładko opra-
cowane ściany słupowe. Ten terminologiczny uniwer-
salizm wynikał zapewne z tego, że w Skandynawii
(jak i prawdopodobnie w całej Europe północnej),
kościół drewniany był z reguły budowlą słupową.
Stavkirker stał się dopiero w XVII stuleciu5.
Dziś w Norwegii istnieje 28 kościołów stav (29
jest świątynia „Wang" w Karpaczu Górnym). Naj-

1 Hans Jurgen HANSEN (hrsg.), Holzbaukunst. Eine Ge-
schichte der abendldndischen Holzarchitektur und ihrer
Konstruktionselemente, Oldenburg/Hamburg 1969, s. 43.

2 Gunnar BUGGE, Stave Churches in Norway, b.m.,
(wyd. Dreyer) 1983, s. 12. Część badaczy przyjmuje, że
z ok. 2 tys. kościołów średniowiecznej Norwegii, „tylko"
700-800 należało do grupy stav; por. HANSEN, op. cit.,
s. 24.

3 HANSEN, op.cit., s. 43.

4 Claus AHRENS, „Stabbau", [w:] Claus AHRENS,

Friihe Holzkirchen im ndrdlichen Europa (mit Beitragen

von: Hordur Agustsson, Ame Berg, Gunther Binding,

Hlkon Christie, Erla Bergendahl-Hohler, Lennart Karls-

starsze datowane są na wiek XII (np. świątynie
w: Urnes - 2 poł. XI w./po 1140, Borgund - ok.
1150, Hedalen - po 1160, Hoppersted - ok. 1160,
Torpo - ok. 1170), przy czym wiele z nich stoi na
miejscu wcześniejszych. Najbardziej spektakularną,
konstrukcyjnie zaawansowaną strukturę prezentują
stavkirker określane jako „słupowo-kolumnowe",
„masztowe", „z wywyższoną partią środkową" lub
„typu Borgund"6. Centrum korpusu kościoła masz-
towego organizuje system ustawionych w czworo-
bok słupów (masztów, o ponad metrowym przekroju
i wysokości przekraczającej 10 m), dźwigających
dwuspadowy dach z otwartą więźbą. Wywyższona
partia środkowa, charakterystycznie usztywniona w
górnych partiach, zespolona jest w przyziemiu z niż-
szym „obejściem" (norw. omgang) o słupowej kon-
strukcji ścian obwodowych (w typie Stabwandbau-
ten), krytym dachami pulpitowymi. Obok słupowych
katedr islandzkich w Holar (XI w.) i Skalholt (XII w.)
oraz słupowej katedry w Hamburgu (ok. 1020 r.), sta-
vkirker „typu Borgund" były największymi w Euro-
pie średniowiecznymi świątyniami drewnianymi7.
„Odkrycie" konstrukcyjnego fenomenu stavkir-
ker nastąpiło w atmosferze romantycznej fascynacji
zamierzchłą przeszłością. Tajemnicze, obrosłe le-
gendą kościoły najpierw natchnęły malarzy: Johan-
nesa Flintoe (1788-1857) i Johana Christiana Clau-
sena Dahla (1787-1870). Pierwszy dostrzegł
w formach kościołów stav związki z „architekturą
saską i zapowiedź późnego, w pełni rozwiniętego
stylu gotyku"8. Drugi - wydał w Dreźnie w r. 1837:
Denkmale einer sehr ausgebildenten Holzbaukunst
aus den fruhesten Jahrhunderten in den inneren
Landschaften Norwegens, gdzie szerzej zaprezento-
wał świątynie stav jako wyjątkowe, cenne zabytki9.
W roku 1854, z inicjatywy powołanego przez Joha-
na Ch. Dahla Towarzystwa Opieki nad Norweskimi
Starożytnościami (Foreningen til norske Fortidsmin-
desmerkers Bevaring), ukazała się książka: Norske
bygninger pra fortiden, poświęcona zabytkom nor-
weskiej sztuki średniowiecznej, w tym również sta-
vkirker. Jej autor, Nicolay Nicolaysen - ówczesny
son, Erland Lagerlof, Sue Margeson, Olaf Olsen, Patrick
Pćrin, J.T. Smith, Gustaf Trotzig und Marian Ullćn),
Hamburg 1982, s. 141.
5 Ibid., s. 138.
6 Claus AHRENS, „Saulenstabkirchen", [w:] AHRENS,
Friihe Holzkirchen ..., s. 152-180.
7 Hordur AGUSTSSON, „Islandischer Kirchenbau bis
1550", [w:] AHRENS, Friihe Holzkirchen..., s. 346.
8 BUGGE, op. cit., s. 7. Wszystkie cytaty w tłumaczeniu
autora.
9 Josef STRZYGOWSKI, Early Church Art in Northern
Europe with Special Reference to Timber Construction
and Decoration, New York 1928/1980, s. 123.