Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (78.2016)

Treści ideowe ołtarza głównego i prezbiterium w dawnym kościele cystersów w Oliwie

497

anielskich najej obrzeżach (siedem archaniołów plus dwa serafiny), a zapewne także dzie-
więciu zakonników w orszaku Hackiego. Liczba dwanaście (ilość szprych w kole na skle-
pieniu, ilość złotych promieni rozmieszczonych w glorii), przez którą się dzielą liczby 1,
2, 3 i 4 - symbolizuje przenikanie się Boga i świata53.
Zmiany wprowadzone w XIX i XX w. spowodowały wypaczenie tego niezwykle in-
teresującego programu. Istotnym błędem była zamiana witraża z Okiem Opatrzności na
antropomorficzne przedstawienie Trójcy Świętej. Zaburzono w ten sposób program ide-
owy „dublując" wyobrażenia Chrystusa i Ducha Świętego. Dowodzi to wyraźnie, że nikt
już nie rozumiał subtelnego, intelektualnego przesłania teologicznego opata Michała An-
toniego Hackiego. Jeszcze większym nieporozumieniem jest witraż, który obecnie znaj-
duje się w okulusie, przedstawiający upostaciowioną Trójcę Świętą z krzyżem, pod
którym znajduje się głowa Adama, a w bordiurze cztery adorujące anioły (il. 11). Wpro-
wadza zbyt agresywną kolorystykę i formę niepasującą do barokowego retabulum. Mylił
się Mariusz Karpowicz sugerując, że pierwotnie postać Chrystusa usytuowana była na osi
ołtarza pod okulusem, który miał tworzyć dla Jego głowy rodzaj nimbu, a Duch Święty
był nad nim. Karpowicz uważał, że w XIX w. odwrócone zostały figury Eliasza i Henocha
oraz św. Jana Ewangelisty i św. Pawła54. Kolejnym niewłaściwym posunięciem było prze-
niesienie gołębicy symbolizującej Ducha Świętego nad Chrystusa, a wagi w rękę Archa-
nioła Gabriela. W trakcie ostatniej konserwacji wagę przeniesiono na właściwe miejsce
trzymają Archanioł Michał, a symbol Ducha Świętego umieszczono nad starotestamento-
wymi prorokami. Teraz należy oczekiwać, że będzie możliwe odtworzenie złocistego wi-
traża z Okiem Opatrzności, i odsłonięcie fresków Raj i Triumf Kościoła w trzech
środkowych przęsłach chórowych.
Wystrój dwóch zachodnich przęseł prezbiterium
Fundując nowy ołtarz główny Michał Antoni Hacki uwzględnił istniejącąjuż aranżację
prezbiterium, z jednej strony odwołującą się do najważniejszych wydarzeń z historii opac-
twa, z drugiej będącą w dużej mierze dziełem jego dziada Hermana Hahna. Świadomie
nawiązał do dwóch opatów z przełomu XVI/XVII w., którzy dźwignęli kościół oliwski ze
zniszczeń wyrządzonych przez protestantów w 1577 r.
Jednym z nich był Kacper Geschkau, który tak jak Hacki był z urodzenia mieszczani-
nem i otrzymał szlachectwo od polskiego króla za udzieloną mu pomoc. Z inicjatywy tego
opata w dwóch przęsłach zachodnich prezbiterium wykonano w latach 1583-1587 zacho-
wane do dziś malowidła ścienne55. Cykl przedstawień rozpoczyna scena fundacji Oliwy
przez księcia Subisława I, który klęczy przed tronującą, ukoronowaną, Madonną z Dzie-
ciątkiem na kolanach, trzymającym królewskie jabłko. Z tyłu widnieje kościół cystersów
w formie współczesnej malarzowi. Co znamienne, Marii nie towarzyszy św. Bernard.
Obok, w arkadach, ukazani są książęta pomorscy: Sambor I, Mestwin I, Świętopełk
i Mestwin II, którym towarzyszą herby Gryf. W pobliżu sceny fundacji domalowano, już
po jego śmierci, niewielką postać klęczącego opata Geschkau'a z nadanym mu przez króla

53 Urszula JANICKA-KRZYWDA, Patron - atrybut - symbol, Poznań 1993.

54 Zob. KARPOWICZ, Andrzej Schluter..., s. 48-49. Przeniesienie figur, wykonanych ze stiuku i alabastru, spowodo-
wałoby ich zniszczenie. Dziękuję Januszowi Pałubickiemu za tę uwagę.

55 Ostatnio pojawiła się koncepcja, że malowidła te powstały wcześniej, bo w połowie XVI w.; zob. Bogna JAKUBOW-
SKA, „Renesansowa galeria konterfektów oliwskich", [w:] Praeterita Posteritati. Studia z historii sztuki i kultury ofia-
rowane Maciejowi Kilarskiemu, red. Mariusz MIERZWIŃSKI, Malbork 2001, s. 147-178.