DOI issue:
Nr. 3
DOI article:[Inhaltsverzeichnis]
DOI chapter:Artykuły
DOI article:Polanowska, Jolanta: Powązki - „Un jardin de plaisance, à la mode ou coutume anglaise”*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71008#0525
Powązki - „Un jardin de plaisance, a la mode ou coutume anglaise"
515
i pawilonami Powązek czeka na wyjaśnienie. Należą do nich: chronologia powstawania
obiektów i wynikająca z niej rola architektów w poszczególnych pracach oraz udział wła-
ścicieli w określeniu programu użytkowego i ideowego. Nowsze badania nad ogrodami
pozwalają na wskazanie wzorów dla form założenia i budowli oraz ich treści, a zatem na
określenie genezy artystycznej i znaczenia Powązek. Kwestie te rozważała już Jolanta
Putkowska, która wspomniawszy inspiracje angielskim typem ozdobnej farmy (ferme
ornee) i wersalską wioską (hameau) pani Pompadour, stwierdziła, że „reszta w Powąz-
kach jest oryginalna, nowatorska i nie tylko na gruncie rodzimym, ale także w skali euro-
pejskiej"4. Poszerzenie bazy źródłowej pozwala na podjęcie tej kwestii w bardziej
wielostronnym kontekście.
Adama Kazimierza Czartoryskiego pastoralny ogród, 1771-1773
W chronologię początków Powązek wprowadza ich współtwórca Szymon Bogumił
Zug, który w opisie z roku 1784 podał, iż to Adam Kazimierz Czartoryski, powziąwszy
zamiar stworzenia rezydencji, nabył upatrzony teren, i nakazał przeprowadzenie prac
ziemnych i melioracyjnych5. Ten etap architekt zdaje się oddzielać od kolejnego, wspomi-
nając, iż urządzaniem podmiejskiej rezydencji zajęła się Izabela Czartoryska.
Książę Adam Kazimierz Czartoryski, wychowany w duchu kulturalnego kosmopoli-
tyzmu, naukę dopełnił edukacyjną podróżą przez Drezno, Brukselę, Turyn, Rzym do
Neapolu (1752-1753)6. Do działalności politycznej przygotowywał się, zgodnie z rodo-
wą anglofilią- w Anglii (14 czerwca 1757 - czerwiec 1758) pod opieką i przewodnic-
twem prawnika, Lorda Mansfielda, a „jakby za członka rodziny uważany", często
odwiedzał jego rezydencję Kenwood House w Hampstead Heath koło Londynu7. Modne
europejskie rezydencje poznała także żona księcia Izabela (ślub 19 listopada 1761; il. 1)
w trakcie pierwszej wspólnej podróży małżonków (25 maja 1768 - 13 marca 1769)
głównie do Paryża i Londynu8, podczas której m.in. poszukiwali oni wzorów dla wła-
śnie przebudowywanego miejskiego Pałacu Błękitnego i zamierzonego podstołecznego
maison de plaisance.
Powróciwszy do kraju, księstwo zainteresowali się terenem położonym koło wsi Po-
wązki (Mostki), około cztery km na zachód od Pałacu Błękitnego, gdzie postanowili stwo-
rzyć letnią rezydencję.
Powązkowskie grunta będące własnością starostwa warszawskiego9, były dzierżawio-
ne przez różne osoby. Czartoryscy przejęli ich użytkowanie w trzech etapach, za każdym
4 PUTKOWSKA, Warszawskie rezydencje..., s. 352. Tekst oparty na faktografii z dawnych prac, którą zweryfikował
Tadeusz FRĄCZYK, Adam Kazimierz Czartoryski. Biografia historyczno-literacka na tle przemian ideowych polskie-
go Oświecenia, Kraków 2012. Ustalenia jego, zwłaszcza odnośnie do chronologii oraz badaczy polonistów, pozwalają
na podjęcie nowej analizy genezy Powązek.
5 Szymon Bogumił ZUG, „Ogrody w Warszawie i jej okolicach opisane w r. 1784. [...] Wyjątek z przygotowanego do
druku dzieła p.t. Pamiętniki o dawnej Warszawie...", przekład i oprac. Franciszek Maksymilian SOBIESZCZAŃSKI,
Kalendarz Powszechny na [...] 1848, Warszawa 1848, s. 15-16; zob. Aneks.
6 FRĄCZYK, op. cit.,'s. 95.
7 William Murray, 1st Earl of Mansfield (1705-1793), Lord Chief of Justice, stryj posła Anglii w Polsce, Lorda Stormont.
8 W Londynie od 19 VIII 1768, prawie miesięczny pobyt; zob. Zofia LIBISZOWSKA, Życie polskie w Londynie
w XVIII w., Warszawa 1972, s. 47; Maria DERNAŁOWICZ, Portret Familii, Warszawa 1982, s. 220-223; FRĄCZYK,
op. cit., s. 103, 269-278.
9 [Bronisław CHLEBOWSKI], „Powązki", [w:] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. 8, Warszawa 1887,
s. 885; Witold MAŁCUŻYŃSKI, Rozwój terytorialny miasta Warszawy, Warszawa 1900, s. 151.
515
i pawilonami Powązek czeka na wyjaśnienie. Należą do nich: chronologia powstawania
obiektów i wynikająca z niej rola architektów w poszczególnych pracach oraz udział wła-
ścicieli w określeniu programu użytkowego i ideowego. Nowsze badania nad ogrodami
pozwalają na wskazanie wzorów dla form założenia i budowli oraz ich treści, a zatem na
określenie genezy artystycznej i znaczenia Powązek. Kwestie te rozważała już Jolanta
Putkowska, która wspomniawszy inspiracje angielskim typem ozdobnej farmy (ferme
ornee) i wersalską wioską (hameau) pani Pompadour, stwierdziła, że „reszta w Powąz-
kach jest oryginalna, nowatorska i nie tylko na gruncie rodzimym, ale także w skali euro-
pejskiej"4. Poszerzenie bazy źródłowej pozwala na podjęcie tej kwestii w bardziej
wielostronnym kontekście.
Adama Kazimierza Czartoryskiego pastoralny ogród, 1771-1773
W chronologię początków Powązek wprowadza ich współtwórca Szymon Bogumił
Zug, który w opisie z roku 1784 podał, iż to Adam Kazimierz Czartoryski, powziąwszy
zamiar stworzenia rezydencji, nabył upatrzony teren, i nakazał przeprowadzenie prac
ziemnych i melioracyjnych5. Ten etap architekt zdaje się oddzielać od kolejnego, wspomi-
nając, iż urządzaniem podmiejskiej rezydencji zajęła się Izabela Czartoryska.
Książę Adam Kazimierz Czartoryski, wychowany w duchu kulturalnego kosmopoli-
tyzmu, naukę dopełnił edukacyjną podróżą przez Drezno, Brukselę, Turyn, Rzym do
Neapolu (1752-1753)6. Do działalności politycznej przygotowywał się, zgodnie z rodo-
wą anglofilią- w Anglii (14 czerwca 1757 - czerwiec 1758) pod opieką i przewodnic-
twem prawnika, Lorda Mansfielda, a „jakby za członka rodziny uważany", często
odwiedzał jego rezydencję Kenwood House w Hampstead Heath koło Londynu7. Modne
europejskie rezydencje poznała także żona księcia Izabela (ślub 19 listopada 1761; il. 1)
w trakcie pierwszej wspólnej podróży małżonków (25 maja 1768 - 13 marca 1769)
głównie do Paryża i Londynu8, podczas której m.in. poszukiwali oni wzorów dla wła-
śnie przebudowywanego miejskiego Pałacu Błękitnego i zamierzonego podstołecznego
maison de plaisance.
Powróciwszy do kraju, księstwo zainteresowali się terenem położonym koło wsi Po-
wązki (Mostki), około cztery km na zachód od Pałacu Błękitnego, gdzie postanowili stwo-
rzyć letnią rezydencję.
Powązkowskie grunta będące własnością starostwa warszawskiego9, były dzierżawio-
ne przez różne osoby. Czartoryscy przejęli ich użytkowanie w trzech etapach, za każdym
4 PUTKOWSKA, Warszawskie rezydencje..., s. 352. Tekst oparty na faktografii z dawnych prac, którą zweryfikował
Tadeusz FRĄCZYK, Adam Kazimierz Czartoryski. Biografia historyczno-literacka na tle przemian ideowych polskie-
go Oświecenia, Kraków 2012. Ustalenia jego, zwłaszcza odnośnie do chronologii oraz badaczy polonistów, pozwalają
na podjęcie nowej analizy genezy Powązek.
5 Szymon Bogumił ZUG, „Ogrody w Warszawie i jej okolicach opisane w r. 1784. [...] Wyjątek z przygotowanego do
druku dzieła p.t. Pamiętniki o dawnej Warszawie...", przekład i oprac. Franciszek Maksymilian SOBIESZCZAŃSKI,
Kalendarz Powszechny na [...] 1848, Warszawa 1848, s. 15-16; zob. Aneks.
6 FRĄCZYK, op. cit.,'s. 95.
7 William Murray, 1st Earl of Mansfield (1705-1793), Lord Chief of Justice, stryj posła Anglii w Polsce, Lorda Stormont.
8 W Londynie od 19 VIII 1768, prawie miesięczny pobyt; zob. Zofia LIBISZOWSKA, Życie polskie w Londynie
w XVIII w., Warszawa 1972, s. 47; Maria DERNAŁOWICZ, Portret Familii, Warszawa 1982, s. 220-223; FRĄCZYK,
op. cit., s. 103, 269-278.
9 [Bronisław CHLEBOWSKI], „Powązki", [w:] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. 8, Warszawa 1887,
s. 885; Witold MAŁCUŻYŃSKI, Rozwój terytorialny miasta Warszawy, Warszawa 1900, s. 151.