DOI issue:
Nr. 3
DOI article:[Inhaltsverzeichnis]
DOI chapter:Artykuły
DOI article:Polanowska, Jolanta: Powązki - „Un jardin de plaisance, à la mode ou coutume anglaise”*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71008#0553
Powązki - „Un jardin de plaisance, a la mode ou coutume anglaise"
543
17. Tadeusz Kościuszko,
Idealny plan założenia
parkowo-ogrodowego
w Czartoryska,
akwarela, własność
Fundacji
XX. Czartoryskich
w Krakowie,
nr inw. XV-Rr. 201.
Fot. MNK
Arcadian ferme ornee14°. Choć August Fryderyk Moszyński w swej adaptacji tego dzieła
pominął opisy konkretnych ogrodów, to zestawienie obu tekstów z obiektami Powązek
wykazuje podobieństwo szeregu rozwiązań141. Moszyński wspomniał pawilony w histo-
ryzowanych kostiumach i zalecał, by dom właściciela pozostał: „takim jakie budowano
w wieku XVI, jak zamek w Amboise albo w Olesku, z wieloma częściami wysokimi
i niskimi, kątami wgłębnymi i obniżającymi się i z dodanymi [...] fragmentami, które
wskazują, iż dom był budowany za wieloma nawrotami" (k. 55). Wzmianka o Olesku daje
się odnieść do zameczku w Powązkach142, a o Amboise - być może do holenderni143 (por.
niżej), co pozwala uznać tekst za kolejny choć pośredni impuls płynący z Albionu, który
mógł skłonić do przyjęcia wzoru picturesque landscape garden.
Wśród historyzowanych obiektów Powązek wyróżnia się zespół dekoracji inspirowany
ruinami antycznego Rzymu, znanymi z autopsji księciu, Moszyńskiemu i Zugowi, jak rów-
nież z rycin, głównie albumu Giovanniego Battisty Piranesiego Roman Antiquitates (1756)
i rzymskich „pamiątek" z coraz częstszych Grand Tour144. Motyw trzech narożnych kolumn
140 W 1769 Czartoryscy nie byli w tym odległym miejscu. Księżna opisała go w 1790: B.Czart., rkps 6066: Izabela
Czartoryska, Tour through England, [druk:] CZARTORYSKA, Podróż..., op. cit., s. 78.
141 MOSZYŃSKI, op. cit.: topografia, k. 14-18; części (park, ogród, folwark i aleja), k. 2 i 8; układ dom-pawilony, k. 38;
części ogrodu użytkowego, k. 39-40, 105-106; oddzielony fosami zwierzyniec; folwark z stodołą i owczarnią, „nieco
pól ... pośród lasu, graniczących zjednej strony ze stawkiem", k. 79; aleja dojazdowa, k. 54; „rozdroże obelisku", k. 62;
luki triumfalne i kolumny, k. 6; ślizgawka na sadzawce, k. 57; mostki, k. 67, 71, 95, prom, k. 43; boskiet typu quinconce,
k. 65. Miał też zastrzeżenia: „Wydaje mi się, iż Anglicy namnożyli ich [ozdób] nazbyt wiele, a to na skutek ich zdecy-
dowanego upodobania do wspaniałości. W swoich ogrodach na przykład umieszczają oni łuki triumfalne [zbyt kosz-
towne], wielką liczbę pysznych świątyń lub szczątki kolumn, kolumny pojedyncze, piramid egipskich, portyków i fasad
nie służących żadnemu pożytkowi" (k. 33), uznając częste tam ruiny opactw i klasztorów za „bardzo niestosowne"
w Polsce (k. 34). Por. MORAWIŃSKA, Augusta Fryderyka Moszyńskiego..., s. 37, 64-71, 80.
142 „Za podstawę służy mu wielka skała [...] widać szczątki schodów bardzo szerokich [...]; wychodziły na platformę,
teraz już zapadłą [...] naprzeciw drzwi do monumentu, utworzonego przez trzyczęściowy cokół [, jego...] niższe części
boczne łączą się z wyższą środkową": MOSZYŃSKI, op. cit., k. 98.
143 O czym świadczy przywołany opis planu i dekoracji: KWIATKOWSKI, „Powązki...", s. 202-203; MOSZYŃSKI,
op. cit., k. 101: „Mur i wieża zrujnowana [...] z krenelażem" i zalecanego zamku Amboise: plan z okrągłą wieżą,
dekoracyjny gzyms z wieżyczkami.
144 WHELAN, „Powązki...", s. 227-228, wskazane część Forum Romanum: Łuk Septymiusza Sewera, samotna
kolumna (Kolumna Foksa) i ruiny Świątynia Wespazjana i Tytusa. Błędnie łączona z tym wzmianka o fragmentach
543
17. Tadeusz Kościuszko,
Idealny plan założenia
parkowo-ogrodowego
w Czartoryska,
akwarela, własność
Fundacji
XX. Czartoryskich
w Krakowie,
nr inw. XV-Rr. 201.
Fot. MNK
Arcadian ferme ornee14°. Choć August Fryderyk Moszyński w swej adaptacji tego dzieła
pominął opisy konkretnych ogrodów, to zestawienie obu tekstów z obiektami Powązek
wykazuje podobieństwo szeregu rozwiązań141. Moszyński wspomniał pawilony w histo-
ryzowanych kostiumach i zalecał, by dom właściciela pozostał: „takim jakie budowano
w wieku XVI, jak zamek w Amboise albo w Olesku, z wieloma częściami wysokimi
i niskimi, kątami wgłębnymi i obniżającymi się i z dodanymi [...] fragmentami, które
wskazują, iż dom był budowany za wieloma nawrotami" (k. 55). Wzmianka o Olesku daje
się odnieść do zameczku w Powązkach142, a o Amboise - być może do holenderni143 (por.
niżej), co pozwala uznać tekst za kolejny choć pośredni impuls płynący z Albionu, który
mógł skłonić do przyjęcia wzoru picturesque landscape garden.
Wśród historyzowanych obiektów Powązek wyróżnia się zespół dekoracji inspirowany
ruinami antycznego Rzymu, znanymi z autopsji księciu, Moszyńskiemu i Zugowi, jak rów-
nież z rycin, głównie albumu Giovanniego Battisty Piranesiego Roman Antiquitates (1756)
i rzymskich „pamiątek" z coraz częstszych Grand Tour144. Motyw trzech narożnych kolumn
140 W 1769 Czartoryscy nie byli w tym odległym miejscu. Księżna opisała go w 1790: B.Czart., rkps 6066: Izabela
Czartoryska, Tour through England, [druk:] CZARTORYSKA, Podróż..., op. cit., s. 78.
141 MOSZYŃSKI, op. cit.: topografia, k. 14-18; części (park, ogród, folwark i aleja), k. 2 i 8; układ dom-pawilony, k. 38;
części ogrodu użytkowego, k. 39-40, 105-106; oddzielony fosami zwierzyniec; folwark z stodołą i owczarnią, „nieco
pól ... pośród lasu, graniczących zjednej strony ze stawkiem", k. 79; aleja dojazdowa, k. 54; „rozdroże obelisku", k. 62;
luki triumfalne i kolumny, k. 6; ślizgawka na sadzawce, k. 57; mostki, k. 67, 71, 95, prom, k. 43; boskiet typu quinconce,
k. 65. Miał też zastrzeżenia: „Wydaje mi się, iż Anglicy namnożyli ich [ozdób] nazbyt wiele, a to na skutek ich zdecy-
dowanego upodobania do wspaniałości. W swoich ogrodach na przykład umieszczają oni łuki triumfalne [zbyt kosz-
towne], wielką liczbę pysznych świątyń lub szczątki kolumn, kolumny pojedyncze, piramid egipskich, portyków i fasad
nie służących żadnemu pożytkowi" (k. 33), uznając częste tam ruiny opactw i klasztorów za „bardzo niestosowne"
w Polsce (k. 34). Por. MORAWIŃSKA, Augusta Fryderyka Moszyńskiego..., s. 37, 64-71, 80.
142 „Za podstawę służy mu wielka skała [...] widać szczątki schodów bardzo szerokich [...]; wychodziły na platformę,
teraz już zapadłą [...] naprzeciw drzwi do monumentu, utworzonego przez trzyczęściowy cokół [, jego...] niższe części
boczne łączą się z wyższą środkową": MOSZYŃSKI, op. cit., k. 98.
143 O czym świadczy przywołany opis planu i dekoracji: KWIATKOWSKI, „Powązki...", s. 202-203; MOSZYŃSKI,
op. cit., k. 101: „Mur i wieża zrujnowana [...] z krenelażem" i zalecanego zamku Amboise: plan z okrągłą wieżą,
dekoracyjny gzyms z wieżyczkami.
144 WHELAN, „Powązki...", s. 227-228, wskazane część Forum Romanum: Łuk Septymiusza Sewera, samotna
kolumna (Kolumna Foksa) i ruiny Świątynia Wespazjana i Tytusa. Błędnie łączona z tym wzmianka o fragmentach