DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Artykuły
DOI article:Szablowska, Anna Agnieszka: Poza katalogiem: Udział polskich artystów z Francji w I Ogólnopolskiej Wystawie Plastyki (1950)
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71008#0712
698
Anna Agnieszka Szabłowska
krytyką artystyczną i przyjmującą model radziecki praktyką wystawienniczą. Obok kreo-
wania światopoglądowej nadbudowy, jednym z ważniejszych zadań Państwowego Insty-
tutu Sztuki była zapoczątkowana w 1950 r. metodyczna dokumentacja fotograficzna
wystaw. Zdjęcia pokazują nie tylko dzieła, lecz również sposoby ich eksponowania, ujmu-
ją też prace odrzucane z reżimowych salonów oraz te, które znalazły się na wystawach, ale
nie figurują w oficjalnych katalogach. Osią omawianego zespołu jest pełen fotograficzny
zapis Ogólnopolskich Wystaw Plastyki (OWP), które w swym założeniu miały demonstro-
wać przyswajanie i rozwój socrealizmu w Polsce. W latach 1950-1954 odbyły się cztery
takie wystawy (1950, 1951, 1952, 1954), a ich plon to niechciane dziedzictwo gorzkiego dla
sztuki czasu, w którym tępiono wszelką indywidualność i spontaniczną ekspresję, kiedy
liczyły się nie różnice między artystami, lecz to, że skrępowani ideologicznym kaftanem,
tworzą podobnie. Jest to zbiór unikatowy głównie ze względu na swą kompleksowość, ujaw-
nia bowiem niemal wszystko, co wówczas wystawiano, a fakt ten daje możliwość wielokie-
runkowej analizy dziedzictwa socrealizmu3. Odwzorowany cyfrowo zespół ukazuje proces
zmian w sztuce po roku 1949, kiedy na skutek partyjnej propagandy ulegała ona stopniowo
normatywnej estetyce i recepturalnym ograniczeniom postulowanym przez reżim.
Niniejszy tekst skupi się na „gorącym" przełomie lat 1949/1950 i organizacji w trybie
niemal natychmiastowym I OWP, która miała stanowić o socrealistycznym przełomie.
W istocie realizacja tego zamierzenia była czymś w rodzaju doświadczalnego „poligonu"
dla przyszłych masowych demonstracji plastyki według stalinowskiej formuły. Wymagała
więc szczególnych środków i iście mefistofelicznych starań, a atmosfera podsycanego
przez czynniki polityczne pośpiechu wpływała na dynamikę następujących po sobie wyda-
rzeń. Pierwszym etapem była Konferencja Plastyków w Nieborowie zorganizowana w lu-
tym 1949 r. przez MKiS, która miała jeszcze charakter dyskusyjno-towarzyski. Niespełna
cztery miesiące później, podczas czerwcowego Zjazdu Związku Polskich Artystów Plasty-
ków (ZPAP) w Katowicach zadekretowano socrealizm jako oficjalną i obowiązującą meto-
dę twórczą. Zaplanowano również pierwszy ogólnopolski pokaz efektów artystycznych
nowych założeń (I OWP). Kolejnym krokiem mającym na celu zintensyfikowanie i uspraw-
nienie socrealistycznej kampanii było powołanie w listopadzie 1949 r. centralnej interdy-
scyplinarnej placówki naukowo badawczej, której powierzono misję merytorycznego
nadzoru nad przeobrażeniami w sztuce - Państwowego Instytutu Sztuki. Jego dyrektor,
profesor Juliusz Starzyński, zasiadł w dwudziestosiedmioosobowej komisji kwalifikacyj-
nej I OWP, która działała pod przewodnictwem Juliusza Krajewskiego - nowo wybranego
prezesa ZPAP, czołowego apologety socrealizmu w wydaniu radzieckim4. W wyniku prac
3 Poza czterema OWP, zespół fotografii w zbiorach IS PAN obejmuje również inne ogólnopolskie wystawy mające
kluczowe znaczenie dla tego okresu: Młodzież Walczy o Pokój (1950), Plastycy w Walce o Pokój (1950), I Ogólnopol-
ska Wystawa Plakatu (1953), Wystawa Zlotowa Młodych Kadr ZPAP (1952), 10 Lat Ludowego Wojska Polskiego w
Plastyce, a także doroczne wystawy Okręgu Warszawskiego, wiele wystaw indywidualnych czołowych artystów, m.in.
Tadeusza Kulisiewicza, Aleksandra Kobzdeja, Jana Seweryna Sokołowskiego (1954), Włodzimierza Zakrzewskiego
(1954), wystawy sztuki obcej, nie tylko z krajów komunistycznych (ZSRR, Czechosłowacja), ale także Współczesnej
Plastyki Francuskiej (1952), Postępowych Artystów Plastyków (1954), plastyki hinduskiej, meksykańskiej i innych,
które wywierały niewątpliwy wpływ na zamkniętych za „żelazną kurtyną" twórców.
4 W komisji kwalifikacyjnej zasiadło szesnastu malarzy: Michał Boruciński, Stanisław Borysowski, Michał Bylina, Jerzy
Fedkowicz, Helena Krajewska, Juliusz Krajewski, Alfred Lenica, Antoni Łyżwański, Stefan Płużański, Zygmunt Radnicki,
Jan Seweryn Sokołowski, Henryk Stażewski, Stanisław Teisseyre, Kazimierz Tomorowicz, Marek Włodarski, Włodzi-
mierz Zakrzewski; czterech rzeźbiarzy: Stanisław Horno-Popławski, Juliusz Mieszkowski, Franciszek Strynkiewicz, Ma-
rian Wnuk) i trzech grafików: Mieczysław Berman, Tadeusz Kulisiewicz, Ignacy Witz. W komisji znaleźli się także Irena
Mangelowa (szefowa departamentu szkolnictwa MKiS), Juliusz Starzyński, Mieczysław Porębski (Stowarzyszenie
Anna Agnieszka Szabłowska
krytyką artystyczną i przyjmującą model radziecki praktyką wystawienniczą. Obok kreo-
wania światopoglądowej nadbudowy, jednym z ważniejszych zadań Państwowego Insty-
tutu Sztuki była zapoczątkowana w 1950 r. metodyczna dokumentacja fotograficzna
wystaw. Zdjęcia pokazują nie tylko dzieła, lecz również sposoby ich eksponowania, ujmu-
ją też prace odrzucane z reżimowych salonów oraz te, które znalazły się na wystawach, ale
nie figurują w oficjalnych katalogach. Osią omawianego zespołu jest pełen fotograficzny
zapis Ogólnopolskich Wystaw Plastyki (OWP), które w swym założeniu miały demonstro-
wać przyswajanie i rozwój socrealizmu w Polsce. W latach 1950-1954 odbyły się cztery
takie wystawy (1950, 1951, 1952, 1954), a ich plon to niechciane dziedzictwo gorzkiego dla
sztuki czasu, w którym tępiono wszelką indywidualność i spontaniczną ekspresję, kiedy
liczyły się nie różnice między artystami, lecz to, że skrępowani ideologicznym kaftanem,
tworzą podobnie. Jest to zbiór unikatowy głównie ze względu na swą kompleksowość, ujaw-
nia bowiem niemal wszystko, co wówczas wystawiano, a fakt ten daje możliwość wielokie-
runkowej analizy dziedzictwa socrealizmu3. Odwzorowany cyfrowo zespół ukazuje proces
zmian w sztuce po roku 1949, kiedy na skutek partyjnej propagandy ulegała ona stopniowo
normatywnej estetyce i recepturalnym ograniczeniom postulowanym przez reżim.
Niniejszy tekst skupi się na „gorącym" przełomie lat 1949/1950 i organizacji w trybie
niemal natychmiastowym I OWP, która miała stanowić o socrealistycznym przełomie.
W istocie realizacja tego zamierzenia była czymś w rodzaju doświadczalnego „poligonu"
dla przyszłych masowych demonstracji plastyki według stalinowskiej formuły. Wymagała
więc szczególnych środków i iście mefistofelicznych starań, a atmosfera podsycanego
przez czynniki polityczne pośpiechu wpływała na dynamikę następujących po sobie wyda-
rzeń. Pierwszym etapem była Konferencja Plastyków w Nieborowie zorganizowana w lu-
tym 1949 r. przez MKiS, która miała jeszcze charakter dyskusyjno-towarzyski. Niespełna
cztery miesiące później, podczas czerwcowego Zjazdu Związku Polskich Artystów Plasty-
ków (ZPAP) w Katowicach zadekretowano socrealizm jako oficjalną i obowiązującą meto-
dę twórczą. Zaplanowano również pierwszy ogólnopolski pokaz efektów artystycznych
nowych założeń (I OWP). Kolejnym krokiem mającym na celu zintensyfikowanie i uspraw-
nienie socrealistycznej kampanii było powołanie w listopadzie 1949 r. centralnej interdy-
scyplinarnej placówki naukowo badawczej, której powierzono misję merytorycznego
nadzoru nad przeobrażeniami w sztuce - Państwowego Instytutu Sztuki. Jego dyrektor,
profesor Juliusz Starzyński, zasiadł w dwudziestosiedmioosobowej komisji kwalifikacyj-
nej I OWP, która działała pod przewodnictwem Juliusza Krajewskiego - nowo wybranego
prezesa ZPAP, czołowego apologety socrealizmu w wydaniu radzieckim4. W wyniku prac
3 Poza czterema OWP, zespół fotografii w zbiorach IS PAN obejmuje również inne ogólnopolskie wystawy mające
kluczowe znaczenie dla tego okresu: Młodzież Walczy o Pokój (1950), Plastycy w Walce o Pokój (1950), I Ogólnopol-
ska Wystawa Plakatu (1953), Wystawa Zlotowa Młodych Kadr ZPAP (1952), 10 Lat Ludowego Wojska Polskiego w
Plastyce, a także doroczne wystawy Okręgu Warszawskiego, wiele wystaw indywidualnych czołowych artystów, m.in.
Tadeusza Kulisiewicza, Aleksandra Kobzdeja, Jana Seweryna Sokołowskiego (1954), Włodzimierza Zakrzewskiego
(1954), wystawy sztuki obcej, nie tylko z krajów komunistycznych (ZSRR, Czechosłowacja), ale także Współczesnej
Plastyki Francuskiej (1952), Postępowych Artystów Plastyków (1954), plastyki hinduskiej, meksykańskiej i innych,
które wywierały niewątpliwy wpływ na zamkniętych za „żelazną kurtyną" twórców.
4 W komisji kwalifikacyjnej zasiadło szesnastu malarzy: Michał Boruciński, Stanisław Borysowski, Michał Bylina, Jerzy
Fedkowicz, Helena Krajewska, Juliusz Krajewski, Alfred Lenica, Antoni Łyżwański, Stefan Płużański, Zygmunt Radnicki,
Jan Seweryn Sokołowski, Henryk Stażewski, Stanisław Teisseyre, Kazimierz Tomorowicz, Marek Włodarski, Włodzi-
mierz Zakrzewski; czterech rzeźbiarzy: Stanisław Horno-Popławski, Juliusz Mieszkowski, Franciszek Strynkiewicz, Ma-
rian Wnuk) i trzech grafików: Mieczysław Berman, Tadeusz Kulisiewicz, Ignacy Witz. W komisji znaleźli się także Irena
Mangelowa (szefowa departamentu szkolnictwa MKiS), Juliusz Starzyński, Mieczysław Porębski (Stowarzyszenie