DOI article:
Żmudziński, Jerzy: Uwagi w sprawie datowania scyfusa królowej Jadwigi ze zbiorów drezdeńskich (w nawiązaniu do wystawy "Wawel 1000-2000")
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.19890#0083
5. Fragment stopy monstrancji, 1385. Katedra w Essen
(fot. wg Fritz, Gestochene Bilder...)
szerokich liści rozmieszczonych zasadniczo w jednej
płaszczyźnie (jedynie w Essen na granicach liści poja-
wiają się podwinięcia dyskretnie sugerujące przestrzen-
ność ornamentu). Kontury liści układają się miękko i fa-
liście, tworzą je formy obłe i zaokrąglone, a nie ostre
i załamane. Powierzchnia liściastej wici jest przeważ-
nie gładka, unerwienia nie są zaznaczone (Gerresheim,
Rees) lub zaakcentowane jedynie symbolicznie (Essen).
W całości nie widać wyraźniejszej tendencji do iluzjo-
nistycznego realizmu.
Czy wić reprezentująca takie cechy stylowe istotnie
może stanowić bezpośredni odpowiednik grawerunków
na stopie i uchwycie scyfusa drezdeńskiego? W przypad-
ku interesującego nas zabytku (fig. 2-3), motywy roślin-
ne przyjmują nieco inną postać: wić nie wszędzie (np. na
bocznych powierzchniach uchwytu) występuje w ukła-
dach symetrycznych, liście mają zróżnicowaną szerokość,
ostro zarysowane, porozszczepiane krawędzie i bogate
unerwienie, niejednokrotnie podkreślone dodatkowym
szrafowaniem. Przede wszystkim jednak pojawiają się
motywy rozczłonkowanych na końcach, ostro ciętych,
poskręcanych listków, których wydzielone płatki załamują
*Zob. Muveszet Zsigmond kiraly koraban 1387-1437. Katalógus,
Budapesti Tórteneti Muzeum. 1987, majus 29 - november, Budapest
1987, kat. Ó.2 na s. 407^108; 800 Jahre Deutscher Orden. Ausstellung
des Germanischen Nationalmuseums 1900. Erganzungen und Korrek-
turen (Anzeiger des Germanischen Nationalmuseums und Berichte aus
dem Forschungsinstitut fur Realienkunde, 1992), kat. II.5.8 na s. 12-19
[oprać. R. Kahsnitz], il. 11-18, szczególnie 14 i n.
się, tworząc charakterystyczne trójkątne końcówki. Li-
ście te zwinięte są przestrzennie, a tendencja do iluzjoni-
stycznej trójwymiarowości w niektórych partiach tej de-
koracji jest dominująca. W sposób najbardziej wyrazisty
widać to na bocznych powierzchniach uchwytu, gdzie
wyobrażono realistyczną i zarazem dekoracyjną, swobod-
nie skręconą, przestrzennie ukazaną łodygę z dość już
suchymi liśćmi (którym jednak daleko jest do typowego
dla późnego gotyku „wiórowatego” uschnięcia). Wydaje
się, iż porównanie z dekoracją ornamentalną na przywo-
łanych wcześniej dziełach nadreńskiego złotnictwa z 4.
ćwierci wieku XIV przekonuje, iż na scyfusie drezdeń-
skim pojawił się ornament o nowej stylizacji, która zy-
ska znaczną popularność w wieku XV.
Interesujące może się okazać porównanie ornamen-
tu na scyfusie z klasycznymi przykładami dzieł złotnic-
twa z lat około 1400, bogato zdobionych motywami wici
roślinnej. Pozostawiając na uboczu kwestie prowenien-
cji środowiskowej i sięgając do zasobu, który reprezentu-
je szeroko pojęte złotnictwo środkowowschodniej Euro-
py, można tu przywołać dwa zabytki. Pierwszym jest
oprawa rogu do picia, wiązanego z cesarzem Zygmun-
tem Luksemburczykiem, w Kereszteny Mńzeum w Esz-
tergomie (Ostrzyhomiu), datowanego za pomocą róż-
nych przesłanek historycznych dość ściśle na okres przed
rokiem 14088. Naczynie to dekorowane jest obficie wi-
cią roślinną (wydobytą techniką niella), swobodnie skrę-
coną i bardzo iluzjonistycznie, plastycznie i zarazem
przestrzennie potraktowaną ale bardzo miękką mięsi-
stą choć zarazem delikatną, pozbawioną jakichkolwiek
ostrych załamań, obwiedzioną liniami obłymi (fig. 6).
Najbardziej charakterystyczny jest tu zupełny brak
ostrych, trójkątnych końcówek liści, tak typowych dla
niektórych partii opisywanego ornamentu na scyfusie
królowej Jadwigi. W przypadku drugiego zabytku, któ-
ry można tu przywołać, sytuacja przedstawia się nieco
inaczej. Liczne ryte elementy ornamentalne na stopie
krzyża relikwiarzowego z kościoła Krzyża Św. w Tcze-
wie, przekonywająco datowanego na pierwsze dziesię-
ciolecie wieku XV9, prezentują „ostrą” stylizację, bli-
ską ornamentom na scyfusie, choć przestrzenność wici
występującej w Tczewie jest jeszcze stosunkowo nie-
znaczna: skręcone, dość suche liście rozwijają się przede
wszystkim w jednej płaszczyźnie i tylko okazjonalnie -
w gruncie rzeczy podobnie jak na stopie scyfusa-poja-
wiają się iluzjonistycznie potraktowane, pojedyncze li-
9K. Szczepkowska-Naliwajek, Złotnictwo gotyckie Po-
morza Gdańskiego, Ziemi Chełmińskiej i Warmii, Wrocław 1987,
s. 102, nr kat. 161 na s. 240-241, il. 168, 174-175, 180; dobra fot.
pokazująca motywy ornamentalne na stopie krzyża tczewskiego -
M. Gradowski, Dawne złotnictwo. Technika i terminologia, War-
szawa 1980, il. 16.
77
(fot. wg Fritz, Gestochene Bilder...)
szerokich liści rozmieszczonych zasadniczo w jednej
płaszczyźnie (jedynie w Essen na granicach liści poja-
wiają się podwinięcia dyskretnie sugerujące przestrzen-
ność ornamentu). Kontury liści układają się miękko i fa-
liście, tworzą je formy obłe i zaokrąglone, a nie ostre
i załamane. Powierzchnia liściastej wici jest przeważ-
nie gładka, unerwienia nie są zaznaczone (Gerresheim,
Rees) lub zaakcentowane jedynie symbolicznie (Essen).
W całości nie widać wyraźniejszej tendencji do iluzjo-
nistycznego realizmu.
Czy wić reprezentująca takie cechy stylowe istotnie
może stanowić bezpośredni odpowiednik grawerunków
na stopie i uchwycie scyfusa drezdeńskiego? W przypad-
ku interesującego nas zabytku (fig. 2-3), motywy roślin-
ne przyjmują nieco inną postać: wić nie wszędzie (np. na
bocznych powierzchniach uchwytu) występuje w ukła-
dach symetrycznych, liście mają zróżnicowaną szerokość,
ostro zarysowane, porozszczepiane krawędzie i bogate
unerwienie, niejednokrotnie podkreślone dodatkowym
szrafowaniem. Przede wszystkim jednak pojawiają się
motywy rozczłonkowanych na końcach, ostro ciętych,
poskręcanych listków, których wydzielone płatki załamują
*Zob. Muveszet Zsigmond kiraly koraban 1387-1437. Katalógus,
Budapesti Tórteneti Muzeum. 1987, majus 29 - november, Budapest
1987, kat. Ó.2 na s. 407^108; 800 Jahre Deutscher Orden. Ausstellung
des Germanischen Nationalmuseums 1900. Erganzungen und Korrek-
turen (Anzeiger des Germanischen Nationalmuseums und Berichte aus
dem Forschungsinstitut fur Realienkunde, 1992), kat. II.5.8 na s. 12-19
[oprać. R. Kahsnitz], il. 11-18, szczególnie 14 i n.
się, tworząc charakterystyczne trójkątne końcówki. Li-
ście te zwinięte są przestrzennie, a tendencja do iluzjoni-
stycznej trójwymiarowości w niektórych partiach tej de-
koracji jest dominująca. W sposób najbardziej wyrazisty
widać to na bocznych powierzchniach uchwytu, gdzie
wyobrażono realistyczną i zarazem dekoracyjną, swobod-
nie skręconą, przestrzennie ukazaną łodygę z dość już
suchymi liśćmi (którym jednak daleko jest do typowego
dla późnego gotyku „wiórowatego” uschnięcia). Wydaje
się, iż porównanie z dekoracją ornamentalną na przywo-
łanych wcześniej dziełach nadreńskiego złotnictwa z 4.
ćwierci wieku XIV przekonuje, iż na scyfusie drezdeń-
skim pojawił się ornament o nowej stylizacji, która zy-
ska znaczną popularność w wieku XV.
Interesujące może się okazać porównanie ornamen-
tu na scyfusie z klasycznymi przykładami dzieł złotnic-
twa z lat około 1400, bogato zdobionych motywami wici
roślinnej. Pozostawiając na uboczu kwestie prowenien-
cji środowiskowej i sięgając do zasobu, który reprezentu-
je szeroko pojęte złotnictwo środkowowschodniej Euro-
py, można tu przywołać dwa zabytki. Pierwszym jest
oprawa rogu do picia, wiązanego z cesarzem Zygmun-
tem Luksemburczykiem, w Kereszteny Mńzeum w Esz-
tergomie (Ostrzyhomiu), datowanego za pomocą róż-
nych przesłanek historycznych dość ściśle na okres przed
rokiem 14088. Naczynie to dekorowane jest obficie wi-
cią roślinną (wydobytą techniką niella), swobodnie skrę-
coną i bardzo iluzjonistycznie, plastycznie i zarazem
przestrzennie potraktowaną ale bardzo miękką mięsi-
stą choć zarazem delikatną, pozbawioną jakichkolwiek
ostrych załamań, obwiedzioną liniami obłymi (fig. 6).
Najbardziej charakterystyczny jest tu zupełny brak
ostrych, trójkątnych końcówek liści, tak typowych dla
niektórych partii opisywanego ornamentu na scyfusie
królowej Jadwigi. W przypadku drugiego zabytku, któ-
ry można tu przywołać, sytuacja przedstawia się nieco
inaczej. Liczne ryte elementy ornamentalne na stopie
krzyża relikwiarzowego z kościoła Krzyża Św. w Tcze-
wie, przekonywająco datowanego na pierwsze dziesię-
ciolecie wieku XV9, prezentują „ostrą” stylizację, bli-
ską ornamentom na scyfusie, choć przestrzenność wici
występującej w Tczewie jest jeszcze stosunkowo nie-
znaczna: skręcone, dość suche liście rozwijają się przede
wszystkim w jednej płaszczyźnie i tylko okazjonalnie -
w gruncie rzeczy podobnie jak na stopie scyfusa-poja-
wiają się iluzjonistycznie potraktowane, pojedyncze li-
9K. Szczepkowska-Naliwajek, Złotnictwo gotyckie Po-
morza Gdańskiego, Ziemi Chełmińskiej i Warmii, Wrocław 1987,
s. 102, nr kat. 161 na s. 240-241, il. 168, 174-175, 180; dobra fot.
pokazująca motywy ornamentalne na stopie krzyża tczewskiego -
M. Gradowski, Dawne złotnictwo. Technika i terminologia, War-
szawa 1980, il. 16.
77