DOI Artikel:
Pencakowski, Paweł: Renesansowy ołtarz główny z katedry krakowskiej w Bodzentynie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19890#0159
symbolizowały w sposób najbardziej oczywisty samego
Chrystusa („Ja jestem bramą. Jeżeli ktoś wejdzie przeze
Mnie będzie zbawiony”, J 10,9). Wyobrażenie bramy
wiązało się również z Sądem Ostatecznym oraz ideą Bra-
my Raju204. Tryumf symbolizowany przez architektonicz-
ny łuk ma antyczną genezę; należał do starożytnego ry-
tuału tryumfu cesarza205. Niegdyś odnosił się on do sła-
wy wojennej, a później, w interpretacji chrześcijańskiej,
do zwycięstwa Chrystusa nad grzechem i śmiercią206.
Z symboliką bramy tryumfalnej dobrze harmonizu-
je kolorystyka ołtarza. Dominujące tu złoto i ciemny
błękit azurytu są barwami niebiańskimi i monarszymi.
Oznaczają świętość, sugerują wymiar nadprzyrodzony
i tak pojmowane były od czasów antycznych, również
w średniowieczu i epoce renesansu. Złoto będące mate-
rializacją pojęć splendor i claritas jest odwiecznym ele-
mentem gloryfikacji i sakralizacji, wyraża też ideę kró-
lewskości Chrystusa.
Ukazany nad „BramąNiebios” Bóg Ojciec przyjmuje
ofiarę krzyżową. Jest świadkiem zwycięstwa Syna nad
grzechem i śmiercią. Widzimy go nad Bramą Raju,
w którym objawił się człowiekowi u początku dziejów,
a teraz wita błogosławionych, prowadzonych doń przez
Chrystusa (Mt 25, 34).
Aniołowie widoczni ponad przyczółkiem ołtarza, to
Archanioł Michał i jego dwaj towarzysze. Michał -
pierwszy i najważniejszy z aniołów - patron Kościoła,
armii chrześcijańskich - trzyma w ręce wagę i miecz.
Przedstawiony jest zgodnie z późnośredniowieczną tra-
dycją ikonograficzną, jako praepositus paradisi, straż-
nik Bramy Raju, ważący dusze ludzkie podczas Sądu
Ostatecznego. Trzeba w tym kontekście przypomnieć
rzeźbione przedstawienie Chrystusa - Sędziego na środ-
kowym zworniku przęsła ołtarzowego katedry207. Dwaj
pozostali aniołowie dzierżą włócznie i tarcze. Są oni
gotowi do boju, jaki zostanie stoczony w Dniu Osta-
tecznym „przez Michała Archanioła i aniołów jego ze
smokiem” (Ap 12,7).
204 Łączyło się też m. in. z Marią i Jej dziewictwem, zob.
D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990, s.
383-386.
205 S. De Maria, Gli archi onorari di Roma e dell’Italia roma-
na, Roma 1989; F. S. Kleiner, The Study of the Roman Triumphal
and Honoraty Arches 50 Years after Kdhler (Journal of Roman Ar-
chaeology 2: 1989, s. 195-206, tamże literatura przedmiotu).
206 D. Wa t k i n, The Legacy of Roman Architecture [w:] The Le-
gacy ofRome, Oxford 1990; zob. także: T. Dobrzeniecki, ,,Haec
Porta Domini: iusti intrabant in eam ”. Przyczynek do ikonografii
„Sądu Ostatecznego ” Hansa Memlinga [w:] Ars auro prior. Studia
Ioanni Białostocki sexagenario dicata, Warszawa 1981, m. in.
s. 187-188, oraz ks. S. Kobielus, Krzyż Chrystusa. Odznaka i fi-
gury do symbolu i metafory. Warszawa 2000, s. 178 i n.
207 O jego wymowie Z. Piech, Średniowieczne herby w kate-
drze wawelskiej. Treści i funkcje [w:] Katedra krakowska w średnio-
wieczu, Kraków 1996, s. 127-152.
Treści ideowe zawarte w motywie łuku tryumfalne-
go oraz w obrazie Ukrzyżowanie, znajdują rozwinięcie
i dopełnienie w rzeźbach zdobiących retabulum. Świę-
ci Wacław i Stanisław, wraz z Florianem i Wojciechem
są patronami Krakowa, Kościoła krakowskiego i dyna-
stii panującej w Polsce, są też patronami katedry. Obaj
są męczennikami, zostali zabici w kościele i padli z rąk
monarchów lub z ich woli. Księcia Wacława (zm. 929),
zabili siepacze nasłani przez króla Czech Bolesława I
Okrutnego, biskupa zaś Stanisława (zm. 1079) - król
Polski Bolesław Śmiały lub jego słudzy. Ci sami święci
byli również przedstawieni na skrzydłach poprzednie-
go, gotyckiego ołtarza208. Obaj ukazani zostali w spo-
sób odpowiadający szesnastowiecznej ikonografii, ma-
jącej wielowiekową tradycję. Św. Stanisław jako biskup
udzielający błogosławieństwa; jego atrybutem jest Pio-
trowin. Św. Wacław to monarcha i rycerz. Zarówno strój
liturgiczny biskupa, jak i zbroja mają cechy typowe dla
połowy XVI wieku, co jest wyrazem aktualizacji. Po-
nadto Wacław scharakteryzowany został jako nul es chri-
stianus209. Jego pancerz zdobi motyw wschodzącego
Słońca, który jest nośnikiem bogatych treści. Od cza-
sów apostolskich powszechna była w myśli chrześci-
jańskiej koncepcja Chrystusa jako Słońca, sformułowana
w oparciu o teksty ze Starego i Nowego Testamentu (Mdr
5, 6; Ml 4, 2; Za 3,8 i 6, 12 oraz Łk 1,78)210. W Ewange-
lii wg św. Łukasza Chrystus przedstawiony jest jako
wschodzące Słońce, prowadzące ludzi, pogrążonych
w ciemności śmierci, na drogę pokoju i zbawienia (Łk
1, 78-79). Tak więc św. Wacław przyoblekł się w „pan-
cerz sprawiedliwości”, czyli w zbroję Chrystusa. Świę-
ci Stanisław i Wacław; biskup i władca reprezentują rów-
nież dwie potęgi: Kościół Walczący i Monarchię, zjed-
noczone w budowie Państwa Bożego na ziemi.
Na zakończenie wspomnieć należy wątek heraldycz-
ny w ołtarzu. Składały się nań dwa herby Zygmunta Sta-
rego jako króla polskiego i wielkiego księcia litewskie-
go oraz herby kapituły katedralnej i biskupa Samuela
208 Ci sami święci flankują ostensorium w relikwiarzu św. Zyg-
munta w katedrze krakowskiej, który powstał z woli króla Zygmun-
ta I Starego. Może wybór w obu przypadkach był podyktowany przez
monarchę.
209 Można tu dostrzec (ewentualnie) heroizację postaci (podob-
nie jak w przypadku licznych przedstawień tego rodzaju), por.:
M. Zlat, Tvpy osobowości w polskiej sztuce XVI w. [w:] Renesans.
Sztuka i ideologia, red. T. S. Jaroszewski, Warszawa 1976, s. 260-
275; M. Dayczak-Domanasiewicz, Miles Christianus w ko-
ściele Św. Krzyża w Krakowie. Przyczynek do badań nad progra-
mem ikonograficznym polichromii wnętrza [w:] Studia z dziejów ko-
ścioła Św. Krzyża w Krakowie, t. II, red. Z. Kliś, Kraków 1997,
s. 271 i n. Por. także Sulewska, o.c.
2l0Por. J. Miziołek,Ascensio, Apotheosis czy Resurrectio? Roz-
ważania o Currus Solis w Mauzoleum Juliuszy pod Bazyliką Waty-
kańską (Rocz. HS 19: 1992, s. 29 i n., tamże literatura przedmiotu).
153
Chrystusa („Ja jestem bramą. Jeżeli ktoś wejdzie przeze
Mnie będzie zbawiony”, J 10,9). Wyobrażenie bramy
wiązało się również z Sądem Ostatecznym oraz ideą Bra-
my Raju204. Tryumf symbolizowany przez architektonicz-
ny łuk ma antyczną genezę; należał do starożytnego ry-
tuału tryumfu cesarza205. Niegdyś odnosił się on do sła-
wy wojennej, a później, w interpretacji chrześcijańskiej,
do zwycięstwa Chrystusa nad grzechem i śmiercią206.
Z symboliką bramy tryumfalnej dobrze harmonizu-
je kolorystyka ołtarza. Dominujące tu złoto i ciemny
błękit azurytu są barwami niebiańskimi i monarszymi.
Oznaczają świętość, sugerują wymiar nadprzyrodzony
i tak pojmowane były od czasów antycznych, również
w średniowieczu i epoce renesansu. Złoto będące mate-
rializacją pojęć splendor i claritas jest odwiecznym ele-
mentem gloryfikacji i sakralizacji, wyraża też ideę kró-
lewskości Chrystusa.
Ukazany nad „BramąNiebios” Bóg Ojciec przyjmuje
ofiarę krzyżową. Jest świadkiem zwycięstwa Syna nad
grzechem i śmiercią. Widzimy go nad Bramą Raju,
w którym objawił się człowiekowi u początku dziejów,
a teraz wita błogosławionych, prowadzonych doń przez
Chrystusa (Mt 25, 34).
Aniołowie widoczni ponad przyczółkiem ołtarza, to
Archanioł Michał i jego dwaj towarzysze. Michał -
pierwszy i najważniejszy z aniołów - patron Kościoła,
armii chrześcijańskich - trzyma w ręce wagę i miecz.
Przedstawiony jest zgodnie z późnośredniowieczną tra-
dycją ikonograficzną, jako praepositus paradisi, straż-
nik Bramy Raju, ważący dusze ludzkie podczas Sądu
Ostatecznego. Trzeba w tym kontekście przypomnieć
rzeźbione przedstawienie Chrystusa - Sędziego na środ-
kowym zworniku przęsła ołtarzowego katedry207. Dwaj
pozostali aniołowie dzierżą włócznie i tarcze. Są oni
gotowi do boju, jaki zostanie stoczony w Dniu Osta-
tecznym „przez Michała Archanioła i aniołów jego ze
smokiem” (Ap 12,7).
204 Łączyło się też m. in. z Marią i Jej dziewictwem, zob.
D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990, s.
383-386.
205 S. De Maria, Gli archi onorari di Roma e dell’Italia roma-
na, Roma 1989; F. S. Kleiner, The Study of the Roman Triumphal
and Honoraty Arches 50 Years after Kdhler (Journal of Roman Ar-
chaeology 2: 1989, s. 195-206, tamże literatura przedmiotu).
206 D. Wa t k i n, The Legacy of Roman Architecture [w:] The Le-
gacy ofRome, Oxford 1990; zob. także: T. Dobrzeniecki, ,,Haec
Porta Domini: iusti intrabant in eam ”. Przyczynek do ikonografii
„Sądu Ostatecznego ” Hansa Memlinga [w:] Ars auro prior. Studia
Ioanni Białostocki sexagenario dicata, Warszawa 1981, m. in.
s. 187-188, oraz ks. S. Kobielus, Krzyż Chrystusa. Odznaka i fi-
gury do symbolu i metafory. Warszawa 2000, s. 178 i n.
207 O jego wymowie Z. Piech, Średniowieczne herby w kate-
drze wawelskiej. Treści i funkcje [w:] Katedra krakowska w średnio-
wieczu, Kraków 1996, s. 127-152.
Treści ideowe zawarte w motywie łuku tryumfalne-
go oraz w obrazie Ukrzyżowanie, znajdują rozwinięcie
i dopełnienie w rzeźbach zdobiących retabulum. Świę-
ci Wacław i Stanisław, wraz z Florianem i Wojciechem
są patronami Krakowa, Kościoła krakowskiego i dyna-
stii panującej w Polsce, są też patronami katedry. Obaj
są męczennikami, zostali zabici w kościele i padli z rąk
monarchów lub z ich woli. Księcia Wacława (zm. 929),
zabili siepacze nasłani przez króla Czech Bolesława I
Okrutnego, biskupa zaś Stanisława (zm. 1079) - król
Polski Bolesław Śmiały lub jego słudzy. Ci sami święci
byli również przedstawieni na skrzydłach poprzednie-
go, gotyckiego ołtarza208. Obaj ukazani zostali w spo-
sób odpowiadający szesnastowiecznej ikonografii, ma-
jącej wielowiekową tradycję. Św. Stanisław jako biskup
udzielający błogosławieństwa; jego atrybutem jest Pio-
trowin. Św. Wacław to monarcha i rycerz. Zarówno strój
liturgiczny biskupa, jak i zbroja mają cechy typowe dla
połowy XVI wieku, co jest wyrazem aktualizacji. Po-
nadto Wacław scharakteryzowany został jako nul es chri-
stianus209. Jego pancerz zdobi motyw wschodzącego
Słońca, który jest nośnikiem bogatych treści. Od cza-
sów apostolskich powszechna była w myśli chrześci-
jańskiej koncepcja Chrystusa jako Słońca, sformułowana
w oparciu o teksty ze Starego i Nowego Testamentu (Mdr
5, 6; Ml 4, 2; Za 3,8 i 6, 12 oraz Łk 1,78)210. W Ewange-
lii wg św. Łukasza Chrystus przedstawiony jest jako
wschodzące Słońce, prowadzące ludzi, pogrążonych
w ciemności śmierci, na drogę pokoju i zbawienia (Łk
1, 78-79). Tak więc św. Wacław przyoblekł się w „pan-
cerz sprawiedliwości”, czyli w zbroję Chrystusa. Świę-
ci Stanisław i Wacław; biskup i władca reprezentują rów-
nież dwie potęgi: Kościół Walczący i Monarchię, zjed-
noczone w budowie Państwa Bożego na ziemi.
Na zakończenie wspomnieć należy wątek heraldycz-
ny w ołtarzu. Składały się nań dwa herby Zygmunta Sta-
rego jako króla polskiego i wielkiego księcia litewskie-
go oraz herby kapituły katedralnej i biskupa Samuela
208 Ci sami święci flankują ostensorium w relikwiarzu św. Zyg-
munta w katedrze krakowskiej, który powstał z woli króla Zygmun-
ta I Starego. Może wybór w obu przypadkach był podyktowany przez
monarchę.
209 Można tu dostrzec (ewentualnie) heroizację postaci (podob-
nie jak w przypadku licznych przedstawień tego rodzaju), por.:
M. Zlat, Tvpy osobowości w polskiej sztuce XVI w. [w:] Renesans.
Sztuka i ideologia, red. T. S. Jaroszewski, Warszawa 1976, s. 260-
275; M. Dayczak-Domanasiewicz, Miles Christianus w ko-
ściele Św. Krzyża w Krakowie. Przyczynek do badań nad progra-
mem ikonograficznym polichromii wnętrza [w:] Studia z dziejów ko-
ścioła Św. Krzyża w Krakowie, t. II, red. Z. Kliś, Kraków 1997,
s. 271 i n. Por. także Sulewska, o.c.
2l0Por. J. Miziołek,Ascensio, Apotheosis czy Resurrectio? Roz-
ważania o Currus Solis w Mauzoleum Juliuszy pod Bazyliką Waty-
kańską (Rocz. HS 19: 1992, s. 29 i n., tamże literatura przedmiotu).
153