DOI Artikel:
Jaworski, Rafał: Zastawa paradna wielkich książąt litewskich w świetle spisu z roku 1545
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19890#0166
zanotowano pod rokiem 1393 wydatkowanie trzech
groszy „pro futuro lingwis draconum ad mensam re-
giam ponencium propter venenum”, a w roku 1395 wy-
płacono złotnikowi Marcinowi Czechowi pięć grzywien
i jeden wiardunek „pro paracione II cubconum et in-
strumenti de auro puro ad lingwas draconum”21.
Również w inwentarzach skarbca królewskiego z lat
1475 i 1510 występują dwa przedmioty, które możemy
identyfikować z kredensami22. Także w rachunkach
Kazimierza Jagiellończyka odnotowano posiadanie
przez władcę przedmiotu mającego chronić go przed
trucizną23. Podobny przedmiot stale woził ze sobą Alek-
sander Jagiellończyk24. O kredensach wspominają rów-
nież źródła z czasów ostatniego Jagiellona25.
Według spisu w skarbcu litewskim przechowywano
cztery kredensy. Opisy nie dostarczają zbyt wielu infor-
macji o ich wyglądzie. Wykonane były z pozłacanego
srebra, dwa z nich ozdobiono koralami. Jeden z wymie-
nionych kredensów zwieńczony był figurką (zapewne
srebrną) świętego Hieronima. Święty ten był m.in. pa-
tronem dobrej śmierci, a przez to pośrednio - chronić
miał przed nagłym zejściem.
Chronić przed trucizną miały też naczynia wykona-
ne ze specjalnych, magicznych materiałów. W kwicie
wymieniono wśród naczyń m.in. „orzech z wieczkiem”
i kubek wykonany z rogu jednorożca. Puchary wyko-
nane ze skorupy orzecha kokosowego były bardzo po-
pularne w Europie w XV-XVII wieku. Wierzono, że
kokos ma właściwość neutralizowania każdej trucizny26.
Podobną moc przypisywano rogowi mitycznego jedno-
rożca. W inwentarzach skarbca z lat 1475 i 1510 wy-
mieniony jest róg tego stworzenia2 .
Oprócz naczyń mających chronić użytkownika przed
trucizną, w spisie wymieniono wiele innych naczyń prze-
znaczonych do konsumpcji płynów (m.in. czarki turec-
21 Rachunki dworu króla..., s. 162-219. Na obecność kredensów
wśród sprzętów używanych na dworze Jagiellonów jako pierwszy
uwagę zwrócił Dolczewski (o.c., s. 61 i n.). Sprostował również
błędne tłumaczenie interesujących fragmentów podanych przez A.
Przezdzieckiego, Życie domowe Jadwigi i Jagiełły, Warszawa
1854, s. 30, 63.
22 „Item in almarca credentiale cum lingnis draconum et coral-
lis. Item in altera almarca credentiale parvum” - Rewizja Skarbu...,
s. 128. Por. Kopera, o.c., s. 42-43.
23 „Item credenciam argenteam deauratam. Item in ladula parw-
la” - Rachunki królewskie z lat 1471-1472 i 1476-1478, oprać.
S. Gawęda, Z. Perzanowski, A. Strzelecka, Wrocław 1960,
s. 171. Wspólnie z Patrycją Pieńkowską przygotowuję odrębny tekst
poświęcony sposobom magicznej ochrony przed trucizną, prakty-
kowanym na dworze Jagiellonów.
24„Item credencie tres cum lingnunculis” - Akta Aleksandra...,
s. 543.
2-Kopera, o.c., s. 79.
26R. Fritz, Die Gefasse aus Kokosnuss in Mitteleuropa 1250-
kie i szklankę wenecką) i ich przechowywania (konew-
ka). Dalej spisano komplety łyżek oraz noże.Wydano
również ze skarbca złom srebrny o wadze ponad pół
kilograma, oraz złom miedziany pozłacany.
Ostatnie dwie pozycje to „trubki”. Słowo to ma wie-
le znaczeń. W rozszyfrowaniu charakteru przedmio-
tów nie pomaga ich opis. Jeden z nich wykonany był
z jaspisu, drugi określono jako „smolżowy”. Być może
przymiotnik ten pochodzi od słowa smoła, co wskazy-
wałoby na czarny kolor trubki. Wyraz ten występuje
tu chyba w najogólniejszym znaczeniu jako określe-
nie niewielkiego, cylindrycznego przedmiotu. Zapew-
ne sporządzający spis nie byli w stanie określić ich
przeznaczenia i dlatego ograniczyli się jedynie do ogól-
nego opisu i zaznaczenia, że pozbawione są srebrnych
elementów28.
Jak wspomniano na wstępie, przy części przedmio-
tów zaznaczono w czyim posiadaniu pozostawały, za-
nim trafiły do skarbca. Większość przedmiotów (je-
den z rukomyjów, garnitur pięciu kowszyków oraz
komplet dwunastu łyżek) była opatrzona herbami Ja-
rosławicza. Jeden wielki kowsz był wcześniej w po-
siadaniu kniahini Rówieńskiej.
Kniaziowie Jarosławicze byli boczną linią Ruryko-
wiczów. W roku 1446 Iwan Wasylewicz Jarosławicz
uciekł wraz z rodziną na Litwę, gdzie otrzymał od Ka-
zimierza Jagiellończyka liczne nadania. Ostatnim mę-
skim przedstawicielem Jarosławiczów był Fiodor Iwa-
nowicz, urodzony około roku 1499. W styczniu 1509
kniaź zawarł z Zygmuntem Starym układ. W zamian za
opiekę hospodarską, po bezpotomnej śmierci Fiodora,
jego „wszystkie przynależności i skarby” przypaść miały
królowi. Fiodor zobowiązał się również, „nic zgoła nie
rozdawać [...] bez własnego przyzwolenia” hospodara24.
Według prawa po bezpotomnej śmierci Jarosławicza
1880, Mainz 1983; przykłady tego typu naczyń z 2. poł. XVI w. zob.
Skarby Habsburgów. Wystawa ze zbiorów Kunsthistorisches Museum
w Wiedniu. Katalog, red. W. Seipel, Warszawa 2002, nr 51, 73.
27„Item comu unicomi' - Rewizja Skarbu..., s. 128. Por. Ko-
pera, o.c., s. 42 i 52, przyp. 1.
28 Podobne problemy w określeniu charakteru niektórych przed-
miotów mieli inwentaryzujący skarbiec koronny. Ograniczyli się
wówczas do wybiegu. W spisie z 1475 r. , po opisie kilku takich
tajemniczych przedmiotów, skonstatowano jedynie, że w skarbcu
pozostają jeszcze „pulveres diversi in cistula - Rewizja Skarbu...,
s. 127-128.
29 O kniaziach Jarosławiczach zob. K. Pietkiewicz, Wielkie
Księstwo Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiellończyka, Poznań
1995, s. 103-104; A. Boniecki, Poczet rodów w Wielkim Księ-
stwie Litewskim w XV i XVI wieku. Warszawa 1887, s. 103-106;
J. Wolff, Kniaziowie litewsko-ruscy od końca XIV w., Warszawa
1895, s. 153-157. Układ Fiodora Jarosławicza z Zygmuntem I -
Lietuws Metrika (1380-1548), knyga nr 1, Użraśymu knyga 1, Vil-
nius 1998, nr 539, s. 111-112, nr 680, s. 135 i nr 698, s. 138.
160
groszy „pro futuro lingwis draconum ad mensam re-
giam ponencium propter venenum”, a w roku 1395 wy-
płacono złotnikowi Marcinowi Czechowi pięć grzywien
i jeden wiardunek „pro paracione II cubconum et in-
strumenti de auro puro ad lingwas draconum”21.
Również w inwentarzach skarbca królewskiego z lat
1475 i 1510 występują dwa przedmioty, które możemy
identyfikować z kredensami22. Także w rachunkach
Kazimierza Jagiellończyka odnotowano posiadanie
przez władcę przedmiotu mającego chronić go przed
trucizną23. Podobny przedmiot stale woził ze sobą Alek-
sander Jagiellończyk24. O kredensach wspominają rów-
nież źródła z czasów ostatniego Jagiellona25.
Według spisu w skarbcu litewskim przechowywano
cztery kredensy. Opisy nie dostarczają zbyt wielu infor-
macji o ich wyglądzie. Wykonane były z pozłacanego
srebra, dwa z nich ozdobiono koralami. Jeden z wymie-
nionych kredensów zwieńczony był figurką (zapewne
srebrną) świętego Hieronima. Święty ten był m.in. pa-
tronem dobrej śmierci, a przez to pośrednio - chronić
miał przed nagłym zejściem.
Chronić przed trucizną miały też naczynia wykona-
ne ze specjalnych, magicznych materiałów. W kwicie
wymieniono wśród naczyń m.in. „orzech z wieczkiem”
i kubek wykonany z rogu jednorożca. Puchary wyko-
nane ze skorupy orzecha kokosowego były bardzo po-
pularne w Europie w XV-XVII wieku. Wierzono, że
kokos ma właściwość neutralizowania każdej trucizny26.
Podobną moc przypisywano rogowi mitycznego jedno-
rożca. W inwentarzach skarbca z lat 1475 i 1510 wy-
mieniony jest róg tego stworzenia2 .
Oprócz naczyń mających chronić użytkownika przed
trucizną, w spisie wymieniono wiele innych naczyń prze-
znaczonych do konsumpcji płynów (m.in. czarki turec-
21 Rachunki dworu króla..., s. 162-219. Na obecność kredensów
wśród sprzętów używanych na dworze Jagiellonów jako pierwszy
uwagę zwrócił Dolczewski (o.c., s. 61 i n.). Sprostował również
błędne tłumaczenie interesujących fragmentów podanych przez A.
Przezdzieckiego, Życie domowe Jadwigi i Jagiełły, Warszawa
1854, s. 30, 63.
22 „Item in almarca credentiale cum lingnis draconum et coral-
lis. Item in altera almarca credentiale parvum” - Rewizja Skarbu...,
s. 128. Por. Kopera, o.c., s. 42-43.
23 „Item credenciam argenteam deauratam. Item in ladula parw-
la” - Rachunki królewskie z lat 1471-1472 i 1476-1478, oprać.
S. Gawęda, Z. Perzanowski, A. Strzelecka, Wrocław 1960,
s. 171. Wspólnie z Patrycją Pieńkowską przygotowuję odrębny tekst
poświęcony sposobom magicznej ochrony przed trucizną, prakty-
kowanym na dworze Jagiellonów.
24„Item credencie tres cum lingnunculis” - Akta Aleksandra...,
s. 543.
2-Kopera, o.c., s. 79.
26R. Fritz, Die Gefasse aus Kokosnuss in Mitteleuropa 1250-
kie i szklankę wenecką) i ich przechowywania (konew-
ka). Dalej spisano komplety łyżek oraz noże.Wydano
również ze skarbca złom srebrny o wadze ponad pół
kilograma, oraz złom miedziany pozłacany.
Ostatnie dwie pozycje to „trubki”. Słowo to ma wie-
le znaczeń. W rozszyfrowaniu charakteru przedmio-
tów nie pomaga ich opis. Jeden z nich wykonany był
z jaspisu, drugi określono jako „smolżowy”. Być może
przymiotnik ten pochodzi od słowa smoła, co wskazy-
wałoby na czarny kolor trubki. Wyraz ten występuje
tu chyba w najogólniejszym znaczeniu jako określe-
nie niewielkiego, cylindrycznego przedmiotu. Zapew-
ne sporządzający spis nie byli w stanie określić ich
przeznaczenia i dlatego ograniczyli się jedynie do ogól-
nego opisu i zaznaczenia, że pozbawione są srebrnych
elementów28.
Jak wspomniano na wstępie, przy części przedmio-
tów zaznaczono w czyim posiadaniu pozostawały, za-
nim trafiły do skarbca. Większość przedmiotów (je-
den z rukomyjów, garnitur pięciu kowszyków oraz
komplet dwunastu łyżek) była opatrzona herbami Ja-
rosławicza. Jeden wielki kowsz był wcześniej w po-
siadaniu kniahini Rówieńskiej.
Kniaziowie Jarosławicze byli boczną linią Ruryko-
wiczów. W roku 1446 Iwan Wasylewicz Jarosławicz
uciekł wraz z rodziną na Litwę, gdzie otrzymał od Ka-
zimierza Jagiellończyka liczne nadania. Ostatnim mę-
skim przedstawicielem Jarosławiczów był Fiodor Iwa-
nowicz, urodzony około roku 1499. W styczniu 1509
kniaź zawarł z Zygmuntem Starym układ. W zamian za
opiekę hospodarską, po bezpotomnej śmierci Fiodora,
jego „wszystkie przynależności i skarby” przypaść miały
królowi. Fiodor zobowiązał się również, „nic zgoła nie
rozdawać [...] bez własnego przyzwolenia” hospodara24.
Według prawa po bezpotomnej śmierci Jarosławicza
1880, Mainz 1983; przykłady tego typu naczyń z 2. poł. XVI w. zob.
Skarby Habsburgów. Wystawa ze zbiorów Kunsthistorisches Museum
w Wiedniu. Katalog, red. W. Seipel, Warszawa 2002, nr 51, 73.
27„Item comu unicomi' - Rewizja Skarbu..., s. 128. Por. Ko-
pera, o.c., s. 42 i 52, przyp. 1.
28 Podobne problemy w określeniu charakteru niektórych przed-
miotów mieli inwentaryzujący skarbiec koronny. Ograniczyli się
wówczas do wybiegu. W spisie z 1475 r. , po opisie kilku takich
tajemniczych przedmiotów, skonstatowano jedynie, że w skarbcu
pozostają jeszcze „pulveres diversi in cistula - Rewizja Skarbu...,
s. 127-128.
29 O kniaziach Jarosławiczach zob. K. Pietkiewicz, Wielkie
Księstwo Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiellończyka, Poznań
1995, s. 103-104; A. Boniecki, Poczet rodów w Wielkim Księ-
stwie Litewskim w XV i XVI wieku. Warszawa 1887, s. 103-106;
J. Wolff, Kniaziowie litewsko-ruscy od końca XIV w., Warszawa
1895, s. 153-157. Układ Fiodora Jarosławicza z Zygmuntem I -
Lietuws Metrika (1380-1548), knyga nr 1, Użraśymu knyga 1, Vil-
nius 1998, nr 539, s. 111-112, nr 680, s. 135 i nr 698, s. 138.
160