DOI Heft:
Nr. 1-2
DOI Artikel:Zadrożny, Tadeusz: Starotestamentowa geneza relacji między twórcami kaplicy Zygmuntowskiej - królem i Berreccim
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.49519#0023
STAROTESTAMENTOWA GENEZA RELACJI MIĘDZY TWÓRCAMI KaPLICY Zygmuntowskiej
17
pismami Platona, Cycerona i Chalcydiusza, przenikało do myśli chrześcijańskiej. W jego
nadużywaniu tkwiło pewne niebezpieczeństwo, przed którym niejednokrotnie ostrzegali
Ojcowie i Doktorzy Kościoła. Termin opifex mógł wyobrażeniu Stwórcy przydawać atry-
butów platońskiego demiurga, czyli nie Stwórcy Wszechrzeczy, a twórcy świata posługu-
jącego się odwieczną materią. Dlatego św. Augustyn gromił autorów pism, w których
snuto analogię między Stwórcą Wszechrzeczy i platońskim demiurgiem, potępiał je też
św. Ambroży, który w Hexaemeronie upominał, że Bóg nie jest mistrzem, ale wszechmo-
gącym27. W kręgu myśli chrześcijańskiej termin opifex mógł być zatem odnoszony
do Boga, jednak wyłącznie w kontekście nie pozostawiającym pola dla jakichkolwiek
dwuznaczności28. W Wulgacie słowo to nie występuje, poza jednym miejscem w Dzie-
jach Apostolskich, gdzie oznacza rzemieślnika lub wyrobnika - Quos convocans, et eos
qui hujusmodi erant opifices, dixit: „ Viri, scitis quia de hoc artificio est nobis acquisitio"
(Act. 19, 25)29. Niemniej w licznych miejsca pojawiają się w Wulgacie i opus, ifacere
w zestawieniach, z jakich opifex się wywodzi, a tam, gdzie dawano świadectwo działa-
niom Boga używano przede wszystkim creare lub formare3°. Pozostawiając zatem na ubo-
czu dyskusję o różnych konotacjach omawianego terminu przyjmijmy w tłumaczeniu
inskrypcji Kaplicy Zygmuntowskiej podstawowe jego znaczenie - wykonawca - używa-
jąc w odniesieniu do Berrecciego słowa mistrz - formy interpretacyjnej, która wydaje się
najodpowiedniejsza z uwagi na specyficzny kontekst i osobę31.
rerum jako postać twórcy przyrody - Natus homo est, sive hunc divino semine fecit ille opifex rerum (Narodził się
człowiek. Nie wiadomo, może z boskiego nasienia stworzył go twórca przyrody - por. OWIDIUSZ, Metamorfozy, tł. A.
Kamieńska, St. Stabiyła, Warszawa 1995) - ale ten sam autor w odniesieniu do Ikara użył terminu opifex w znaczeniu
mistrz (8, 201); w odniesieniu do ludzi opifex zawsze znaczy tyle co rzemieślnik, mistrz lub ktoś biegły w jakiejś sztuce,
choćby opifex coronae - mistrzyni w uplataniu wieńców - z pieśni Do Galatei Horacego (III 27, 30) czy sapiens operis
sic optimus omnis est opifex, solus sic rex - arcyszewc - „mędrzec we wszem rzemiośle, ba, król potężny władca" z
Satyry trzeciej tegoż autora (I 3, 132-133); w znaczeniu rzemieślnik - por. także LIWIUSZ, Dzieje Rzymu od zarania
Miasta (VI 25, 8; VIII 20, 3; I 59, 9) oraz SWETONIUSZ, Żywoty cesarzy (57, 1).
27 [Platon i jego uczniowie] Zapewniali [...] że pierwiastki [...] są niezmienne, niestworzone, że nie mają początku. Boga
nie uznawali za twórcę materii, ale jakby mistrza działającego według wzoru, to znaczy tworzącego świat według
podanej mu idei z materii [...] Cóż za niedorzeczność łączyć wieczność dzieła z wiecznością Boga wszechmogącego? -
AMBROŻY św., Hexaemeron, tł. Wł. Szołdrski, wstęp A. Bogucki, oprac. W. Myszor, Warszawa 1969, s. 5, 45-46.
28 Przykłady można mnożyć, sięgając po pisma Tertuliana (Przeciw Prakseaszowi 3, 2), Klemensa Aleksandryjskiego
(Kobierce III 1; 4) czy św. Bonawentury (De reductione artium ad theologiam 12), ale w tekstach wymienionych tu
autorów, jeśli pojawia się Opifex rerum lub Opifex omnium, to wówczas terminy te, mówiąc o Stwórcy, odnoszą się
wyłącznie do Boga, nigdy zaś do człowieka w akcie twórczym.
29 [Demetriusz, srebrnik] zwoławszy ich [scilicet rzemieślników] i tych, którzy byli w tym zawodzie pracownikami, rzeki:
„Mężowie! Wiecie, że z tego rzemiosła zyski ciągniemy" (Dz 19, 25), co w wersji oryginalnej wujkowego przekładu
brzmiało: Które zwoławszy, te którzy takowymi byli rzemieślniki, rzekł: „Mężowie! wiecie, iż z tego rzemiosłajest nasze
nabycie".
30 Dla przykładu: Misit quoque rex Salomon, et tulit Hiram de Tyro [...] artificem aerarium, et plenum sapientia et
inteligentia et doctrina ad faciendum omne opus [wytłuszczenie tekstu od autora artykułu] ex eare. Qui cum venisset
ad regem Salomonem, fecit omne opus ejus (III Reg. 7, 13); Etperfecit omne opus regis Salomonis in templo Domini
(III Reg. 7, 41; por. III Reg. 7, 51; Ex. 35, 30 - 36, 2). Dla porównania, w Wulgacie Bóg wykonuje coś, stwarzając lub
kształtując: In principio creavit Deus caelum et terram (Gen. 1,1; por. Gen. 1,21, 27; 50, 12); Et benedixit dieiseptimo,
et sanctificavit illum, quia in ipso cessaverat ab omni opere suo quod creavit Deus utfaceret (Gen. 2, 2-3); Formavit
igitur Dominus Deus hominem de limo terrae (Gen. 2, 7).
31 Podobnie termin opifex interpretował Władysław Łuszczkiewicz, pisząc w 1879: „Włochem tym [co się przedstawił
królowi z modelem gotowym kaplicy i którego godził Jan Boner do roboty tej ...], jak świadczy napis w kopule kaplicy,
był mistrz Bartłomiej rodem z Florencyi, którego akta wielkorządowe, akta miasta Krakowa zowią Magistrem, lub
królewskim Architektem, lub rzeźbiarzem, a nawet królewskim murarzem" - Wł. ŁUSZCZKIEWICZ, Bartolomeo
Berecci, architekt kaplicy Zygmuntowskiej [zm.J 1537 oraz kilka wiadomości w przydatku do świeżej publikacyi
p. t. Album ozdób z kaplicy Zygmuntowskiej..., Kraków 1879, s. 16; por. s. 25, 26.
17
pismami Platona, Cycerona i Chalcydiusza, przenikało do myśli chrześcijańskiej. W jego
nadużywaniu tkwiło pewne niebezpieczeństwo, przed którym niejednokrotnie ostrzegali
Ojcowie i Doktorzy Kościoła. Termin opifex mógł wyobrażeniu Stwórcy przydawać atry-
butów platońskiego demiurga, czyli nie Stwórcy Wszechrzeczy, a twórcy świata posługu-
jącego się odwieczną materią. Dlatego św. Augustyn gromił autorów pism, w których
snuto analogię między Stwórcą Wszechrzeczy i platońskim demiurgiem, potępiał je też
św. Ambroży, który w Hexaemeronie upominał, że Bóg nie jest mistrzem, ale wszechmo-
gącym27. W kręgu myśli chrześcijańskiej termin opifex mógł być zatem odnoszony
do Boga, jednak wyłącznie w kontekście nie pozostawiającym pola dla jakichkolwiek
dwuznaczności28. W Wulgacie słowo to nie występuje, poza jednym miejscem w Dzie-
jach Apostolskich, gdzie oznacza rzemieślnika lub wyrobnika - Quos convocans, et eos
qui hujusmodi erant opifices, dixit: „ Viri, scitis quia de hoc artificio est nobis acquisitio"
(Act. 19, 25)29. Niemniej w licznych miejsca pojawiają się w Wulgacie i opus, ifacere
w zestawieniach, z jakich opifex się wywodzi, a tam, gdzie dawano świadectwo działa-
niom Boga używano przede wszystkim creare lub formare3°. Pozostawiając zatem na ubo-
czu dyskusję o różnych konotacjach omawianego terminu przyjmijmy w tłumaczeniu
inskrypcji Kaplicy Zygmuntowskiej podstawowe jego znaczenie - wykonawca - używa-
jąc w odniesieniu do Berrecciego słowa mistrz - formy interpretacyjnej, która wydaje się
najodpowiedniejsza z uwagi na specyficzny kontekst i osobę31.
rerum jako postać twórcy przyrody - Natus homo est, sive hunc divino semine fecit ille opifex rerum (Narodził się
człowiek. Nie wiadomo, może z boskiego nasienia stworzył go twórca przyrody - por. OWIDIUSZ, Metamorfozy, tł. A.
Kamieńska, St. Stabiyła, Warszawa 1995) - ale ten sam autor w odniesieniu do Ikara użył terminu opifex w znaczeniu
mistrz (8, 201); w odniesieniu do ludzi opifex zawsze znaczy tyle co rzemieślnik, mistrz lub ktoś biegły w jakiejś sztuce,
choćby opifex coronae - mistrzyni w uplataniu wieńców - z pieśni Do Galatei Horacego (III 27, 30) czy sapiens operis
sic optimus omnis est opifex, solus sic rex - arcyszewc - „mędrzec we wszem rzemiośle, ba, król potężny władca" z
Satyry trzeciej tegoż autora (I 3, 132-133); w znaczeniu rzemieślnik - por. także LIWIUSZ, Dzieje Rzymu od zarania
Miasta (VI 25, 8; VIII 20, 3; I 59, 9) oraz SWETONIUSZ, Żywoty cesarzy (57, 1).
27 [Platon i jego uczniowie] Zapewniali [...] że pierwiastki [...] są niezmienne, niestworzone, że nie mają początku. Boga
nie uznawali za twórcę materii, ale jakby mistrza działającego według wzoru, to znaczy tworzącego świat według
podanej mu idei z materii [...] Cóż za niedorzeczność łączyć wieczność dzieła z wiecznością Boga wszechmogącego? -
AMBROŻY św., Hexaemeron, tł. Wł. Szołdrski, wstęp A. Bogucki, oprac. W. Myszor, Warszawa 1969, s. 5, 45-46.
28 Przykłady można mnożyć, sięgając po pisma Tertuliana (Przeciw Prakseaszowi 3, 2), Klemensa Aleksandryjskiego
(Kobierce III 1; 4) czy św. Bonawentury (De reductione artium ad theologiam 12), ale w tekstach wymienionych tu
autorów, jeśli pojawia się Opifex rerum lub Opifex omnium, to wówczas terminy te, mówiąc o Stwórcy, odnoszą się
wyłącznie do Boga, nigdy zaś do człowieka w akcie twórczym.
29 [Demetriusz, srebrnik] zwoławszy ich [scilicet rzemieślników] i tych, którzy byli w tym zawodzie pracownikami, rzeki:
„Mężowie! Wiecie, że z tego rzemiosła zyski ciągniemy" (Dz 19, 25), co w wersji oryginalnej wujkowego przekładu
brzmiało: Które zwoławszy, te którzy takowymi byli rzemieślniki, rzekł: „Mężowie! wiecie, iż z tego rzemiosłajest nasze
nabycie".
30 Dla przykładu: Misit quoque rex Salomon, et tulit Hiram de Tyro [...] artificem aerarium, et plenum sapientia et
inteligentia et doctrina ad faciendum omne opus [wytłuszczenie tekstu od autora artykułu] ex eare. Qui cum venisset
ad regem Salomonem, fecit omne opus ejus (III Reg. 7, 13); Etperfecit omne opus regis Salomonis in templo Domini
(III Reg. 7, 41; por. III Reg. 7, 51; Ex. 35, 30 - 36, 2). Dla porównania, w Wulgacie Bóg wykonuje coś, stwarzając lub
kształtując: In principio creavit Deus caelum et terram (Gen. 1,1; por. Gen. 1,21, 27; 50, 12); Et benedixit dieiseptimo,
et sanctificavit illum, quia in ipso cessaverat ab omni opere suo quod creavit Deus utfaceret (Gen. 2, 2-3); Formavit
igitur Dominus Deus hominem de limo terrae (Gen. 2, 7).
31 Podobnie termin opifex interpretował Władysław Łuszczkiewicz, pisząc w 1879: „Włochem tym [co się przedstawił
królowi z modelem gotowym kaplicy i którego godził Jan Boner do roboty tej ...], jak świadczy napis w kopule kaplicy,
był mistrz Bartłomiej rodem z Florencyi, którego akta wielkorządowe, akta miasta Krakowa zowią Magistrem, lub
królewskim Architektem, lub rzeźbiarzem, a nawet królewskim murarzem" - Wł. ŁUSZCZKIEWICZ, Bartolomeo
Berecci, architekt kaplicy Zygmuntowskiej [zm.J 1537 oraz kilka wiadomości w przydatku do świeżej publikacyi
p. t. Album ozdób z kaplicy Zygmuntowskiej..., Kraków 1879, s. 16; por. s. 25, 26.