DOI Heft:
Nr. 1-2
DOI Artikel:Boczkowska, Anna: Geminae Veneres: motywy neoplatońskie w dekoracji reliefowej Kaplicy Zygmuntowskiej
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.49519#0107
Geminae Feneres. Motywy neoplatońskie w dekoracji reliefowej Kaplicy Zygmuntowskiej 101
dostrzegł natomiast nimfę Dafne wyobrażaną w podobnym ujęciu, jak w Kaplicy na relie-
fach koptyjskich V i VI w., która w komentarzach do Metamorfoz Owidiusza personifiko-
wała cnotę Castitas i duszę chrześcijańską zagrożoną przez zło8.
Podkreślić jednakże należy, że w sztuce renesansowej nie spotykamy postaci Dafne
przedstawionej w taki sposób, jak na omawianej ścianie ołtarzowej. Począwszy odjej wize-
runków zamieszczonych w rękopisach Owidiusza moralizowanego i w traktacie Konrada
Celtisa Quatuor libri amorum ilustrowanym przez warsztat Durera, wydanym w Norymber-
dze w r. 1505, aż po słynny obraz Antonia Pollaiuola z Londynu, Dafne wyobrażano zawsze
w momencie przemiany w drzewo laurowe, gdy z jej rąk wykwitają gałęzie, najczęściej
uciekającą przed Apollonem9. Konwencja ta zastosowana została również w wizerunku
Dafne przedstawionym przez Raffaelina dei Garbo na fresku z rzymskiego kościoła Santa
Maria sopra Minerva i w obrazie Andrea Mantegni Mądrość zwyciężająca występki z Luw-
ru, przytoczonych przez Kalinowskiego, a także we wspominanym przez Mossakowskiego
miedziorycie wykonanym wedle rysunku Andrea Mantegni, gdzie Dafne wystąpiła w roli
personifikacji Virtus deserta".
W figurce niewiasty z Kaplicy stojącej w kielichu kwiatowym, nie dostrzegamy nato-
miast żadnych śladów organicznej symbiozy z motywami roślinnymi (il. 1). Co więcej, po
obujej stronach przedstawione zostały figurki amorków, podobnie jak we wskazanych przez
Białostockiego podobiznach Wenus. Nie występują one w żadnym ze znanych nam przed-
stawień dziewiczej nimfy Dafne, której towarzyszył zwykle odtrącony Apollon. Nad tą
grupą umieszczona została ponadto jeszcze jedna para Erosów-puttów stojących na łody-
dze kandelabru, a piąty z nich przysiadł na jego wierzchołku.
Te wszystkie motywy odnajdujemy natomiast w wizerunkach Wenus jednakże nie w ty-
pie anadyomene, ale genetrix. Jako pramatka rodu julijskiego i wszystkich Rzymian Wenus
Rodzicielka personifikowała żeńską cnotę Fecunditas, odgrywającą wielką rolę w rzym-
skim obrządku małżeństwa, odnoszoną także do żyznej ziemi i bogactw naturalnych kra-
ju11. Niektórym jej personifikacjom towarzyszyły też dlatego atrybuty bogini urodzaju
Tellus - rogi obfitości, kłosy, czy owoce. Uenus gentrix wyobrażano w postawie stojącej,
w otoczeniu amorków, w momencie gdy wydaje na świat Erosa, trzymając się gałęzi drzewa
gestem przejętym z życia rzymskich kobiet, jak między innymi na brązowym lustrze z cza-
sów Antoninów (il. 2), czy też na fresku z mauzoleum w Villi Negroni w Rzymie (il. 3)12.
Cnotę Fecunditas personifikowały także postacie konkretnych cesarzowych, jak np.
Flawii Faustyny Maksymy przedstawionej z dwojgiem dzieci przy piersiach na rewersie
8 Ibid., s. 558.
9 Zob. L. E. ETTLINGER, art. s. v. Daphne, [w:] Reallexikon zur Deutschen Kunstgesichte, B. III, Stuttgart 1954,
col. 1952-1958.
10 Zob. KALINOWSKI, op. cit., ryc. 17, 18; MOSSAKOWSKI, Tematyka mitologiczna..., s. 170, il. 130.
11 A. CAMOTTI, art., s. v. Fecunditas, [w:] Encyclopedia dell 'Arte Antica Classica e Orientale, t. III, Roma 1960, s. 60
i n; T. MIKOCKI, Zgodna, pobożna, płodna, skromna, piękna.... Propaganda cnót żeńskich w sztuce rzymskiej, Wro-
cław 1997, s. 181-195.
12 C. BUTTI, Pitture antiche della villa Negroni, Roma 1778; C. G. ZAHLHAAS, Rómische Reliefspiegel. Prahistori-
sche Staatssammmlung, Munchen, Kallmunz/Opf. 1975, nr 24; H. KRIEGER, Dekorative Wandgemdlde aus dem
II. Jahrhundert nach Christus, „Mitteilungen des Deutschen Archaologischen Instituts" 34, 1919, s. 30 i n.; MIKOCKI,
op. cit., s. 194, 195, ils. 122, 123. W związku z przedstawionym przez nas wyżej, zmodyfikowanym „powrotem" do
pierwotnej tezy Białostockiego, warto przypomnieć, że uczony ten - mimo odrzucenia jego rozpoznania przez Kalinow-
skiego - podtrzymał swoje tezę, że nad ołtarzem przedstawiona została postać Wenus, nie powołując się jednak na
żadne nowe analogie, zob. J. BIAŁOSTOCKI, The Art of the Renaissance in Eastern Europe, London 1976, s. 42.
dostrzegł natomiast nimfę Dafne wyobrażaną w podobnym ujęciu, jak w Kaplicy na relie-
fach koptyjskich V i VI w., która w komentarzach do Metamorfoz Owidiusza personifiko-
wała cnotę Castitas i duszę chrześcijańską zagrożoną przez zło8.
Podkreślić jednakże należy, że w sztuce renesansowej nie spotykamy postaci Dafne
przedstawionej w taki sposób, jak na omawianej ścianie ołtarzowej. Począwszy odjej wize-
runków zamieszczonych w rękopisach Owidiusza moralizowanego i w traktacie Konrada
Celtisa Quatuor libri amorum ilustrowanym przez warsztat Durera, wydanym w Norymber-
dze w r. 1505, aż po słynny obraz Antonia Pollaiuola z Londynu, Dafne wyobrażano zawsze
w momencie przemiany w drzewo laurowe, gdy z jej rąk wykwitają gałęzie, najczęściej
uciekającą przed Apollonem9. Konwencja ta zastosowana została również w wizerunku
Dafne przedstawionym przez Raffaelina dei Garbo na fresku z rzymskiego kościoła Santa
Maria sopra Minerva i w obrazie Andrea Mantegni Mądrość zwyciężająca występki z Luw-
ru, przytoczonych przez Kalinowskiego, a także we wspominanym przez Mossakowskiego
miedziorycie wykonanym wedle rysunku Andrea Mantegni, gdzie Dafne wystąpiła w roli
personifikacji Virtus deserta".
W figurce niewiasty z Kaplicy stojącej w kielichu kwiatowym, nie dostrzegamy nato-
miast żadnych śladów organicznej symbiozy z motywami roślinnymi (il. 1). Co więcej, po
obujej stronach przedstawione zostały figurki amorków, podobnie jak we wskazanych przez
Białostockiego podobiznach Wenus. Nie występują one w żadnym ze znanych nam przed-
stawień dziewiczej nimfy Dafne, której towarzyszył zwykle odtrącony Apollon. Nad tą
grupą umieszczona została ponadto jeszcze jedna para Erosów-puttów stojących na łody-
dze kandelabru, a piąty z nich przysiadł na jego wierzchołku.
Te wszystkie motywy odnajdujemy natomiast w wizerunkach Wenus jednakże nie w ty-
pie anadyomene, ale genetrix. Jako pramatka rodu julijskiego i wszystkich Rzymian Wenus
Rodzicielka personifikowała żeńską cnotę Fecunditas, odgrywającą wielką rolę w rzym-
skim obrządku małżeństwa, odnoszoną także do żyznej ziemi i bogactw naturalnych kra-
ju11. Niektórym jej personifikacjom towarzyszyły też dlatego atrybuty bogini urodzaju
Tellus - rogi obfitości, kłosy, czy owoce. Uenus gentrix wyobrażano w postawie stojącej,
w otoczeniu amorków, w momencie gdy wydaje na świat Erosa, trzymając się gałęzi drzewa
gestem przejętym z życia rzymskich kobiet, jak między innymi na brązowym lustrze z cza-
sów Antoninów (il. 2), czy też na fresku z mauzoleum w Villi Negroni w Rzymie (il. 3)12.
Cnotę Fecunditas personifikowały także postacie konkretnych cesarzowych, jak np.
Flawii Faustyny Maksymy przedstawionej z dwojgiem dzieci przy piersiach na rewersie
8 Ibid., s. 558.
9 Zob. L. E. ETTLINGER, art. s. v. Daphne, [w:] Reallexikon zur Deutschen Kunstgesichte, B. III, Stuttgart 1954,
col. 1952-1958.
10 Zob. KALINOWSKI, op. cit., ryc. 17, 18; MOSSAKOWSKI, Tematyka mitologiczna..., s. 170, il. 130.
11 A. CAMOTTI, art., s. v. Fecunditas, [w:] Encyclopedia dell 'Arte Antica Classica e Orientale, t. III, Roma 1960, s. 60
i n; T. MIKOCKI, Zgodna, pobożna, płodna, skromna, piękna.... Propaganda cnót żeńskich w sztuce rzymskiej, Wro-
cław 1997, s. 181-195.
12 C. BUTTI, Pitture antiche della villa Negroni, Roma 1778; C. G. ZAHLHAAS, Rómische Reliefspiegel. Prahistori-
sche Staatssammmlung, Munchen, Kallmunz/Opf. 1975, nr 24; H. KRIEGER, Dekorative Wandgemdlde aus dem
II. Jahrhundert nach Christus, „Mitteilungen des Deutschen Archaologischen Instituts" 34, 1919, s. 30 i n.; MIKOCKI,
op. cit., s. 194, 195, ils. 122, 123. W związku z przedstawionym przez nas wyżej, zmodyfikowanym „powrotem" do
pierwotnej tezy Białostockiego, warto przypomnieć, że uczony ten - mimo odrzucenia jego rozpoznania przez Kalinow-
skiego - podtrzymał swoje tezę, że nad ołtarzem przedstawiona została postać Wenus, nie powołując się jednak na
żadne nowe analogie, zob. J. BIAŁOSTOCKI, The Art of the Renaissance in Eastern Europe, London 1976, s. 42.