DOI Heft:
Nr. 1-2
DOI Artikel:Boczkowska, Anna: Geminae Veneres: motywy neoplatońskie w dekoracji reliefowej Kaplicy Zygmuntowskiej
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.49519#0125
Geminae Veneres. Motywy neoplatońskie w dekoracji reliefowej Kaplicy Zygmuntowskiej 119
Mimo braku oparcia w tradycji ikonograficznej dla tego typu wizerunków Skylli i Cha-
rybdy - na co zwrócił uwagę Kalinowski79 - rozpoznanie to znajduje swoje uzasadnie-
nie w rozważaniach Ficina, które dają nam wgląd w neoplatoński „podtekst" kryjący się
za tymi oboma mitologicznymi figurami przedstawionymi w Kaplicy w bezprecedenso-
wej formie, tym bardziej interesujący, że stanowi kolejny przykład konsekwentnego
odwołania się w jej programie artystycznym do wciąż jeszcze żywych, teorii florenckie-
go filozofa, pomimo tego, że stworzenie ich wizualnych ekwiwalentów plastycznych
wymagało od artystów nie lada inwencji twórczej, samodzielności i erudycji w doborze
odpowiednich motywów antycznych, jak np. w odniesieniu do postaci Gemine Veneres.
Powracając do Ficina - droga do mądrości i prawdy wiodła jego zdaniem przez wod-
niste tereny (terra marique) podziemnego świata i była zagrożona przez dwa „lepkie"
temperamenty odpowiadające żywiołom wody i ziemi: flegmatyczny (phlegma sive pi-
tuita) i melancholiczny (noxia melancholica). Właśnie te dwa temperamenty w ich
aspekcie negatywnym, szczególnie groźnym i złowieszczym, porównane zostały przez
niego do Skylli i Charybdy80.
Herkules przedstawiony we wspominanej wyżej scenie (il. 20) - wstępujący w „wod-
niste otchłanie Hadesu" - musiał zatem poskromić te oba potwory i agresywne bóstwa
morskie oraz węże, które jawią się jako personifikacje wrogich temperamentów i ele-
mentów trwających w stanie wiecznego konfliktu. Przezwyciężanie ich złowieszczych
mocy było warunkiem wzniesienia się w wyższe sfery platońskiego uniwersum.
Wybór sceny ilustrującej jedną z prac Herkulesa uznać wolno za wyraz osobistych
zainteresowań Zygmunta I etosem jego „trudów", jak świadczą fragmenty jego miecza
trumiennego wydobyte w końcu XVIII w. z jego grobu. Na srebrnej głowicy rękojeści
przedstawiona została jedna z prac Herkulesa - walka z Hydrą Lernejską, a po stronie
przeciwnej Maria Panna w otoczeniu świętych patronów królestwa i króla - Stanisława
i Zygmunta81. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że tego typu układ ikonograficzny
pojawił się w dekoracji reliefowej Porta della Mandorla katedry florenckiej. Najej tym-
panonie widnieje relief ze sceną Wniebowzięcia Marii Panny, a na bordiurze, wśród
motywów roślinnych, sceny walki Herkulesa z Hydrą i z Anteuszem82. Co więcej, „her-
kulejska" scena bitewna rzecznych bóstw z Kaplicy, w której uczestniczy Herkules,
zdradza znaczące formalno-ekspresywne podobieństwo natury ogólnej do tych właśnie
herkulejskich scenek z bordiury, świadczące o tym, że Berrecci i jego zespół korzystali
także i z tego rodzimego źródła inspiracji (il. 20 i 21).
Przypomnijmy także, iż na bordiurze Porta della Mandorla wyobrażona została figur-
ka Herkulesa, która jawi się tutaj jako exemplum virtutis (il. 22). Znajduje ona swoje
odpowiedniki w figurkach młodzieńców przedstawionych tu i ówdzie na ścianach Ka-
plicy. W ich postaciach oraz mężczyzn o umięśnionych torsach dostrzec wolno tzw.
„atletów cnoty" ucieleśniających ideał fizycznej siły oddanej w służbę cnocie
(il. 23). Ich wizerunki pojawiają się w sztuce włoskiej już w 2. połowie XV stulecia,
między innymi na pilastrze z San Antonio w Padwie, czy tondach Fra Angelica i Fra
79 L. KALINOWSKI, Trytony i nereidy w Kaplicy Zygmuntowskiej, [w:] Speculum artis..., s. 588 i n., ils 13, 14, 15.
80 FICINO, De vita triplici, [w:] Opera..., s. 496; KLIBANSKY, PANOFSKY, SAXL, op. cit., s. 267.
81 Por. J. BANACH, Hercules Polonus. Studium z ikonografii nowożytnej, Warszawa 1984, s. 25 i n., il. 19 a, b, 20;
MOSSAKOWSKI, Tematyka mitologiczna..., s. 154, ryc. 112, 113. Motyw trudów Herkulesa pojawił się raz jeszcze na
okuciu pochwy ceremonialnego miecza Zygmunta I przechowywanego w skarbcu katedry krakowskiej. Miecz ten, na
którym przedstawiona została scena walki herosa z Anteuszem, należał później do Zygmunta Augusta.
82 Zob. BANACH, op. cit., s. 55, ils. 79.
Mimo braku oparcia w tradycji ikonograficznej dla tego typu wizerunków Skylli i Cha-
rybdy - na co zwrócił uwagę Kalinowski79 - rozpoznanie to znajduje swoje uzasadnie-
nie w rozważaniach Ficina, które dają nam wgląd w neoplatoński „podtekst" kryjący się
za tymi oboma mitologicznymi figurami przedstawionymi w Kaplicy w bezprecedenso-
wej formie, tym bardziej interesujący, że stanowi kolejny przykład konsekwentnego
odwołania się w jej programie artystycznym do wciąż jeszcze żywych, teorii florenckie-
go filozofa, pomimo tego, że stworzenie ich wizualnych ekwiwalentów plastycznych
wymagało od artystów nie lada inwencji twórczej, samodzielności i erudycji w doborze
odpowiednich motywów antycznych, jak np. w odniesieniu do postaci Gemine Veneres.
Powracając do Ficina - droga do mądrości i prawdy wiodła jego zdaniem przez wod-
niste tereny (terra marique) podziemnego świata i była zagrożona przez dwa „lepkie"
temperamenty odpowiadające żywiołom wody i ziemi: flegmatyczny (phlegma sive pi-
tuita) i melancholiczny (noxia melancholica). Właśnie te dwa temperamenty w ich
aspekcie negatywnym, szczególnie groźnym i złowieszczym, porównane zostały przez
niego do Skylli i Charybdy80.
Herkules przedstawiony we wspominanej wyżej scenie (il. 20) - wstępujący w „wod-
niste otchłanie Hadesu" - musiał zatem poskromić te oba potwory i agresywne bóstwa
morskie oraz węże, które jawią się jako personifikacje wrogich temperamentów i ele-
mentów trwających w stanie wiecznego konfliktu. Przezwyciężanie ich złowieszczych
mocy było warunkiem wzniesienia się w wyższe sfery platońskiego uniwersum.
Wybór sceny ilustrującej jedną z prac Herkulesa uznać wolno za wyraz osobistych
zainteresowań Zygmunta I etosem jego „trudów", jak świadczą fragmenty jego miecza
trumiennego wydobyte w końcu XVIII w. z jego grobu. Na srebrnej głowicy rękojeści
przedstawiona została jedna z prac Herkulesa - walka z Hydrą Lernejską, a po stronie
przeciwnej Maria Panna w otoczeniu świętych patronów królestwa i króla - Stanisława
i Zygmunta81. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że tego typu układ ikonograficzny
pojawił się w dekoracji reliefowej Porta della Mandorla katedry florenckiej. Najej tym-
panonie widnieje relief ze sceną Wniebowzięcia Marii Panny, a na bordiurze, wśród
motywów roślinnych, sceny walki Herkulesa z Hydrą i z Anteuszem82. Co więcej, „her-
kulejska" scena bitewna rzecznych bóstw z Kaplicy, w której uczestniczy Herkules,
zdradza znaczące formalno-ekspresywne podobieństwo natury ogólnej do tych właśnie
herkulejskich scenek z bordiury, świadczące o tym, że Berrecci i jego zespół korzystali
także i z tego rodzimego źródła inspiracji (il. 20 i 21).
Przypomnijmy także, iż na bordiurze Porta della Mandorla wyobrażona została figur-
ka Herkulesa, która jawi się tutaj jako exemplum virtutis (il. 22). Znajduje ona swoje
odpowiedniki w figurkach młodzieńców przedstawionych tu i ówdzie na ścianach Ka-
plicy. W ich postaciach oraz mężczyzn o umięśnionych torsach dostrzec wolno tzw.
„atletów cnoty" ucieleśniających ideał fizycznej siły oddanej w służbę cnocie
(il. 23). Ich wizerunki pojawiają się w sztuce włoskiej już w 2. połowie XV stulecia,
między innymi na pilastrze z San Antonio w Padwie, czy tondach Fra Angelica i Fra
79 L. KALINOWSKI, Trytony i nereidy w Kaplicy Zygmuntowskiej, [w:] Speculum artis..., s. 588 i n., ils 13, 14, 15.
80 FICINO, De vita triplici, [w:] Opera..., s. 496; KLIBANSKY, PANOFSKY, SAXL, op. cit., s. 267.
81 Por. J. BANACH, Hercules Polonus. Studium z ikonografii nowożytnej, Warszawa 1984, s. 25 i n., il. 19 a, b, 20;
MOSSAKOWSKI, Tematyka mitologiczna..., s. 154, ryc. 112, 113. Motyw trudów Herkulesa pojawił się raz jeszcze na
okuciu pochwy ceremonialnego miecza Zygmunta I przechowywanego w skarbcu katedry krakowskiej. Miecz ten, na
którym przedstawiona została scena walki herosa z Anteuszem, należał później do Zygmunta Augusta.
82 Zob. BANACH, op. cit., s. 55, ils. 79.